O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

Kontruktlar sistemasining rivojlanishi 
 
Kellining fikriga ko‗ra, har qanday konstrukt motiv va bilish 
jarayonlarining rolini bajaruvchi funksiyaga ega bo‗lib, hodisani oldindan 
aytib berishga xizmat qiladi. Konstruktlash va prognozlashning aloqasini 
tasdiqlash – shaxs konstruktlari psixologiyasining markaziy bo‗g‗ini 
hisoblanadi.
Konstruktiv sistemani takomillashtirishning ikki xil yo‗nalishi bo‗lib, 
ulardan biri aniqlash prinsipiga ko‗ra, ya‘ni kam sonli hodisalar haqida aniq 
fikrga ega bo‗lish bo‗lsa, ikkinchisi kengaytirish prinsipiga ko‗ra, hech 
bo‗lmaganda noaniq tasavvurlar bo‗lsa ham, lekin narsalar doirasi yetarlicha 
keng bo‗lishi kerakligi haqidagi ustanovkalar shakllanadi.
Tajriba yig‗ish yangi konstruktlar shakllanishi hisobiga amalga oshadi. 
Sotsial o‗zaro ta‘sir jarayonlari konstruktlar o‗zgarishining asosiy sababi 
sifatida ko‗riladi va bunda konstruktlar o‗zgarishi xulqatvor o‗zgarishiga olib 
keladi.

---

159
Konstruktlarning o‗zgarish xarakteri ularning o‗tkazuvchanligiga 
bog‗liqdir. O‗tkazuvchan konstruktlar deb, ularga yangi elementlar joriy 
etilishi mumkin bo‗lgan konstruktlar tushuniladi. O‗tkazmas konstruktlardan 
o‗tgan voqealarni tushuntirishda foydalaniladi.
Repertuar panjaralar testi 
 
Shaxs 
konstruktlari 
diagnostikasida 
repertuar 
panjaralar 
testi 
qo‗llaniladi
46
. Testning birinchi bosqichida tadqiq etiluvchi qism tanlanib, 
ob‘ektlar nabori (elementlar repertuari) beriladi. Elementlar tadqiqot 
vazifasiga ko‗ra turlarga bo‗linadi. Bu konkret elementlar nabori (real 
insonlar ismi, adabiy qahramonlar, predmetlar nomi, rasmlar), rollar ro‗yxati 
(ota, ona, Men 10 yildan so‗ng, ijobiy baholanuvchi erkak va b.) yoki tadqiq 
etilayotgan mavzuga oid boshqa ixtiyoriy elementlar sanab o‗tilishi mumkin. 
Elementlar soni 8 tadan kam va 25 tadan ortiq bo‗lishi mumkin emas.
Tadqiqotning 
ikkinchi 
bosqichida 
konstruktlar 
aktualizatsiyasi 
qo‗llaniladi. Bunga misol qilib, triad metodi yoki minimal kontekst metodini 
aytish mumkin. Repertuar nabordan 3 ta element tanlanadi. Har bir 
uchtalikda 2 ta o‗xshash ob‘ekt ajratiladi va ularning o‗xshashlik belgisi 
aytiladi. Keyin uchinchi ob‘ektning avvalgi ikkisidan farqli jihati topiladi. 
Agar elementlar kam bo‗lsa, 30 ta uchtalikdan keyin kamdan-kam holatda 
yangi konstruktlar chiqishi ehtimolligini hisoga olgan holda uchchalasini ham 
olish mumkin. Elementlarning o‗xshash va farqli jihatlarini aniqlovchi 
parametrlar konstruktlarning qutblari hisoblanadi.
Test natijalarini analiz qilishda konstruktlarning mazmuniy tomoni, 
ularning soni va bir-biri bilan aloqasi hisobga olinadi. Konstruktlar ierarxik 
sistema bo‗lib shakllangan va ikki prinsipga ko‗ra o‗zaro bo‗ysunadi:
a) qismiy o‗zaro bo‗ysunish. Bunda bo‗ysunuvchi konstrukt qutbi 
o‗zidan yuqori ierarxiyadagi konstrukt qutbining bir elementi sifatida 
namoyon bo‗ladi (―aqlli-axmoq‖ konstrukti o‗z qutblari bilan ―yaxshi-
yomon‖ konstrukti ichiga kiradi);
b) ko‗ndalang – bo‗ysunuvchi konstruktning ikkala qutbi o‗zidan yuqori 
konstrukt qutblaridan birining tarkibiga kiradi (―aqlli-axmoq‖ konstruktining 
ikkala qutbi ―baholovchi-tavsiflovchi‖ konstruktning ―baholovchi‖ qutbiga 
kiradi).
Shaxsiy jarayonlar konstruktlar boshqaruvi orqali yo‗naladi va ular 
hodisalarni oldindan ko‗ra bilishga xizmat qiladi. Bu sistema harakatchan, 
o‗zgaruvchan, lekin strukturalashgan hisoblanadi. Har bir konstrukt o‗zida 
ikki yo‗nalishda harakat qila olish mumkin bo‗lgan bir ko‗cha singari 
46
Boeree C. G. GeorgeKelly/Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 
1997. – Р.14-15

---

160
namoyon bo‗ladi. Yangi konstrukt yangi harakatni belgilab beradi. Stress 
holatida inson yangisini qo‗llamay, eski konstrukt yordamida boshqa 
yo‗nalishda harakat qiladi.