O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

 

---

140
 2. V.Frankl: ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi
Psixologiyada V. Frankl yaratgan ekzistensial tahlil va logoterapiya 
nazariyasi odam tabiatiga, shaxsning normal rivojining mexanizmlari va 
patologiya (g‗ayritabiiylik)ga, shaxs rivojidagi anomallarni yaxshilash yo‗li 
va uslubiga bo‗lgan tibbiy, falsafiy va psixologik qarashlarning murakkab 
tizimini o‗z ichigi oladi.
Psixolog Franklning nazariyasi uch asosiy qismga bo‗linadi: mazmunga 
intilish haqidagi ta‘limot, hayot mazmuni haqidagi ta‘limot va erkinlik 
irodasi haqidagi ta‘limot. Mazmunga intilishni va odam o‗z hayotining 
mazmunini anglashini V.Frankl barcha insonlarda mavjud bo‗lgan va shaxs 
rivoji va fe‘l-atvorini harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo‗lgan tug‗ma 
motivatsion g‗oya sifatida ko‗rib chiqadi. V.Franklning fikricha, hayotiy 
kuzatuvlar, klinik amaliyotlar va empirik ma‘lumotlar shuni o‗z ichiga 
oladiki, odam yashashi va faol harakat qilishi uchun o‗zining qilmishlari ega 
bo‗lgan mazmunga ishonishi kerak. 
 
Biroq sevgi ham hayotni anglashning zarur sharti yoki eng yaxshi 
variant hisoblanmaydi. Hech qachon sevmagan va sevilmagan individ ham 
o‗z hayotini ancha ma‘no-mazmunli etib tashkil qilishi mumkin.
3) Inson o‗zgartirishga qodir bo‗lmagan sharoitlar iskanjasida qolganda 
munosabatlar qadriyatiga murojaat qiladi. Ammo har qanday shart-sharoitda 
insonda ularga nisbatan ongli pozitsiyaga ega bo‗lish va o‗z uqubatlariga 
chuqur hayotiy ma‘no berish erki mavjud.
O‗z asarlarida Frankl butun hayotning ma‘nosi emas, balki muayyan 
insonning muayyan momentdagi hayotining ma‘nosi masalasi muhim 
ekanligini ta‘kidlaydi. Insonning qanday qilib o‗z mohiyatini anglashini 
logoterapiya amaliyotida hal qiluvchi masaladir. Ma‘nolar bizga berilmagan, 
biz o‗zimizga ma‘nolarni tanlab ololmaymiz, biz faqatgina ma‘noni anglab 
yetishga zamin yaratuvchi chorlovni tanlashimiz mumkin. Biroq, ma‘noni 
toppish bu yarim ish; uni amalga ohirish ham kerak. Inson o‗z hayotining 
unikal ma‘nosini amalga oshirishga ma‘sul.
Shunday qilib, Frankl ta‘limotining bosh tezisi: inson hayoti hech 
qanday shart-sharoitda ma‘nosini yo‗qotmaydi; hayot mohiyati har doim 
topilishi mumkin.
Frankl uchinchi ta‘limoti- iroda erkinligi haqidagi ta‘limotning asosiy 
tezisiga ko‗ra inson hattoki erki obektiv sharoitlar bilan chegaralangan 
holatda ham o‗z hayot m‘anosini topishi va amalga oshirishga erkindir. 
Frankl insonning o‗z qiziqishlari, irsiyati va tashqi muhit sharoitlariga 
nisbatan erki haqida so‗z yuritadi.
Qiziqishlarga nisbatan erkinlik ularga ―yo‗q‖ deyish, ularni qabul 
qilish yoki rad etish imkoniyatida namoyon bo‗ladi. Iroda erkinligi 
ta‘limotining muhim masalasi bu inson nimaga erkinlikka egaligidir. Bu o‗z 

---

141
taqdiri uchun ma‘suliyatni o‗z bo‗yniga olish, vijdoniga quloq tutish va 
taqdiri bo‗yicha qaror qabul qilish erkinligidir.
Ko‗pgina mualliflar asarlarida Viktor Frankl ma‘no va be‘manolik 
masalasiga eng katta hissa qo‗shganligi ta‘kidlanadi. U klinik amaliyotda 
uchraydigan nervozlarning 20% noogen xususiyatga ega ekanligii ya‘ni hayot 
ma‘nosining yo‗qligi orqali vujudga kelganligiga alohida urg‘u beradi. Shu 
bois ham aynan ekzistensial terapiya nazariya va amaliyoti boshqa 
tadqiqotchilar izlanishlarida o‗z rivojini topgan
35
.