O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

6.2 Favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot tarmoqlari 
barqarorligini ta'minlash tamoyillari 
Favqulodda vaziyatlarda (tinchlik va harbiy davrlarda) xalq 
xo'jaligi tarmoqlarining barqaror ishlashini ta'minlash yo'llari va 
usullari turli xilda bo'lib, har bir korxona bajaradigan ishlarining 
xususiyatlariga qarab olib boriladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida 
iqtisodiy jihatdan eng qulay yo'lni tanlash, har bir korxona o'z 
inshootini, fuqarolami muhofaza qiluvchi obyekt sifatida, vamvatni har 
tomonlama muhokama etib, keyin uning barqaror ishlashini ta'minlash 
yo'li va usulini tanlashi kerak. 

---

335 
Inshootlar 
barqarorligini 
baholashda 
maxsus 
uslubiy 
ko'rsatmalarga amal qilinadi. Iqtisodiyot tarmoqlarini, inshootlar 
barqarorligini baholashda, hisoblashda quyidagi ko'rsatkichlardan 
foydalaniladi: 
a)
shikastlantiruvchi ko'rsatkichlarmng eng yuqon qiymatr, 
b)
inshootlar va ularning elementlarini tavsifnomasi (qanaqa 
material, qanday tartibda qurilgan. uning zilzilabardoshligi). 
Odatda, favqulodda vaziyatlarda inshootlarga ta'sir etuvchi omil 
va ularning qiymati fuqaro muhofazasi shtabi tomonidan beriladi, agar 
unday ma'lumot kelmasam u holda hisoblash yo•li bilan shu vermng o' 
zida aniqlanadi. Agar bu ma'lumotlami shu yeming o'zida ham 
aniqlash imkoni bo'lmasa, u holda shu ta'sir etuvchi omillaming 
taxmimy qiymatlari asosida kuchsiz, o'rtacha va kuchli shikastlantirish 
hududlarini aniqlash mumkin. Masalan, ver silkimshidan (ballga 
qarab), yadro quroli ishlatilganda ta'sir etuvchi to'lqinm hosil qiladigan 
ortiqcha bosim (AR) qiymatiga qarab inshootlar turli xil darajada 
shikastlanadi (21-.jadval). Jumladan, yer silkinishining 5. 6, 7, 8, 9 
ballarida yoki yadro qurolini ARp= IO, 20, 30, 40 kPa omillarida 
kimvo, neftni qayta ishlash, radioelektrotexnika, tibbiyot va shunga 
o'xshash sanoat korxonalarida shikastlanish ro'y berishi mumkin. 
Mashinasozlik, oziq-ovqat, metallurgiya va shunga o'xshash 
korxonalarida esa yer silkinishining 5, 6, 7, 8, 9, IO, I I ballarida ham 
IO, 20. 30; 40, 50, 60 KPA ortiqcha bosim hosil qilinganda inshootlar 
talafotIanishi mumkin. (21-jadval). Albatta, bu ma'lumotlar yuqoridagi 
sanoat korxonalarini xususiyatlarini hisobga olgan holda qurilgan 
inshootlar sifatida qarab xulosa chiqariladi 
Odatda, seysmik to'lqinlar ta'sirida buzilgan inshoot va umng 
elementlarini qisqa vaqt ichida hamda iqtisodiy jihatidan qulay 
darajada tiklash, o'sha inshootni chidamliligini oshirishning eng qulay 
yo'li hisoblanadi. 
Yuqorida aytilgan uslublar asosida yorug'lik nurlanish, o'tuvchi 
radiatsiya va boshqa omillar ta'sirida ham inshoot va umng 
elementlarining barqarorligini (chidamliligini) ham aniqlash mumkin 
va barqaror ishlashini ta'minlash imkoniyati yaratiladi. Jumladan, (y) 
nuri ta'sirida inshootlaming chidamliligi, shu obyektga keladigan 
maksimal (y) nur dozasi, obyektdagi odamlarning shikastlanish 
darajasi, asbob-uskuna, jihozlaming buzilishi va boshqa ta'sirlar orqali 
o'sha inshootlaming chidamliligi baholanadi. 
21-jadval 

---

336