O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

5.8 Turli xarakterdagi favqulodda vaziyatlarda birlamchi 
tibbiy yordam ko'rsatishni amalga oshirish 
Favqulodda vaziyatlarda shikastlangan fuqarolarga ko'rsatiladigan 
birinchi tibbiy yordamning asosiy vazifasi tezkor choralar ko'rish bilan 
I ulaming hayotini saqlab qolish„ ro'y berishi mumkin bo'lgan turli 
asoratlaming oldini olish yoki Jarohat kechlshini vengillashtlrishdan 
iborat. Tibbiv yordamni tashkll etish favqulodda hodisa turi va 
ko'lamiga qarab o'ziga hos hususiyatlarga ega. Jumladan, yer silkinish 
ofatida 
katlar tibbiy xizmati»ning hamma tarkibiy qismlarida 
ofatning birinchi kunidan boshlab, kunu tun navbatchilik tashkil etiladi, 
tibbiyot muassasalarining xodimlari uzluksiz ish tartibiga o'tkaziladi va 
tibbiy xizmatlaming kuch va vositalari harakatga keltiriladi. Yer 
silkinishi ro•y bergan hududda birinchi tibbiy yordam aholimng 
tomonidan, shuningdek, shu hudududdagi mavjud bo'lgan tibbiy 
yordam kuchlari tomomdan amalga oshiriladi. Chunki zarar ko'rgan 
hududlarga yordam beruvchi bunday kuchlarning kelish imkonivati 
yuqori hisoblanadi. Bulardan tashqari, zarar ko'rganlarga birinchi tibbiy 
yordam shu hududda tashkil etilgan mintaqaviy tez yordam ko'rsatish 
markazi kuchlari tomonidan ham olib boriladi. Tibbiv vordam xizmati 
xodimlari qutqaruvchilar, o't o'chiruvchilar, avariya-tiklov tizimlari va 
fuqaro muhofazasining boshqa tizimlari bilan birgalikda buzilgan 
imoratlar va vayronalar ostida qolganlami qidirib topish va ularga 
birinchi tibbiy yordam ishlarini tezkorlik bilan amalga oshirishlari 
kerak. Bunda odamlarni qutqarish qisqa vaqt davomida, uzog'i bilan bir 
kun mobaynida amalga oshirish maqsadga muvofiq bo'ladi, chunki 
ularning hayotini saqlab qolish shunchalik yengil bo'ladi. 
Yarador va halok bo'lganlar ko 
s 
p bo•lgan taqdirda, ulami 
transport vositalariga ortish, joylami tayyorlash. yengil talafot 
ko'rganlarga transportlarga o'z kuchlari bilan borishlari uchun 
yo'nalish belgilari qo'yish talab etiladi. Talafot olganlar transport 
vositalarida eng yaqin bo•lgan tibbiyot shohobchalariga tibbiy 
saralanib evakuatsiya qihnadi. Bunda albatta favqulodda vaziyatlar 
shtablari va halokatlar tibbiy xizmati tizimlari tomonidan talafot 
ko'rganlami statsionar davolash muassasalariga tibbiy evakuatsiya 
qilish uchun yetarli bo'lgan transport vositalami ajratish choralarini 
ko'rishlari 
kerak. 
Talafotlanganlami 
tibbiy 
saralashda 
jabrlanganlaming umumiy ahvollariga qarab (tibbiy ko'rsatkichlarga 
qarab) tibbiy yordam ko'rsatish hajmi, turi aniqlanadi va keyingi 
davolash bosqichlari belgilanadi hamda ularning har binga saralash 

---

327 
birkasi berkitiladi. Aynan shikastlanganlami evakuatsiya qilishda 
tibbiy saralash birinchi shifokor yordami asosida amalga oshiriladi. 
Bunday tibbiy yordamni umumiy shifokorlik tayyorgarligi bo'lgan 
hamda ixtisosligi jarroh shifokorlar ko'rsatadilar. Barcha davolash 
muassasalariga shikastlanganlar tibbiy saralash birkasi bilan olib 
kelinadi, unda jabrlangan fuqarolar qanday tibbiy yordam ko'rsatilishi 
yozilgan bo'ladi 
Yer silkinishida turli tan jarohati olganlar bilan bir qatorda lithiv 
shikast olganlarga (endokrenologik kasalliklari, zo'riqib bolasi tushib 
qolganlarga va boshqalarga) alohida tibbiy yordam ko'rsatilishi zarur. 
Bunday kasallarga tibbiy yordam berishda tez tibb1Y yordam xizmati 
va maxsus yordam xizmati xodimlari yetakchi o'rinda turishlari, ulami 
har qanday tasodiflarda to'g'n qarorga kelishiga tayyorgarliklarini 
oshinshlari talab etiladi. Yurak, qon-tomir va boshqa xavfli 
kasalliklarga chalingan kasallarga tibbiy yordam berish uchun 
ixtusoslashgan tibbiy yordam brigadalari (maxsus yordam xizmati) 
xizmatidan 
foydalaniladi. 
Jumladan, 
akusher-genekologik, 
psixonevrologik, kardiologik va boshqalar. 
Shuni nazarda tutish lozimki, yer silkinishi oqibatida tibbiyot 
muassasalari buzilishi mumkin Shu tufayli kasallar, tibbiyot xodimlari 
va 
tlbbiyot 
jihozlarini 
ko'chirishni, 
davolash 
muassasalarini 
moslashmagan binolarga- yozgi chodirlarga o'tkazishni taqozo etadi. 
Bunday maqsadlar uchun muavan binolar (maktab, bolalar bog'chasi va 
h.k.), 
hamda 
Chodirlar 
tayyorlab 
qo'yilishi 
zarur. 
Tibbiyot 
muassasalarini ko' chirish yuqori saviyadagi tashkilotchilik hamda 
tibbiyot xodimlarining yuksak darajada ma'naviv tayyorgarligini talab 
qiladigan qiYin va mashaqqatli ish hisoblanadi. 
1966-yil Toshkent zilzilasi ro'y berganda tibbiyot xodimlari 
tomonidan kasallarga tibbiy xizmat qilish borasida zarur ishlar amalga 
oshirilgan, ammo talafot o'chog'ida tibbiy xizmat ko'rsatish imkoniyati 
va ta'minoti past bo'lganligidan zarar ko'rgan kasalxonalardan 
ikkimingdan ziyod kassallar ambulatoriva sharoitida davolanishga 
chiqarilgan, mingdan ortiq kasallar esa boshqa davolanish maskanlariga 
o'tkazilgan. 
mumkin bo 
s 
lmagan kasallarning bir qismi 
kasalxonalaming moslashmagan yozgi chodirlariga o'tkazilgan 
Yer silkinish ofati oqibatida aholi va tibbiyot muassasalarining 
joylanish holatida o-zgarishlar ro'y berishligi, tibbiyot Nizmati 
boshliqlari, mutaxasislarini qavta taqsimlash, yangi tashkil etilgan 
muassasalarni yangi asbob-uskunalar bilan jihozlash. o'rinlarni kasallar 

---

328 
somga muvofiqlashtinsh, yangi dorixonalar ochish kabi masalalar 
albatta ko'rib chiqilishi lozim va ularni tashkil etish talab etiladi. 
O'tgan zilzilalar paytida olingan jarohatlar tahlili shuni ko'rsatdiki 
10 foizi jarohat - binolar devori va tomi qulashidan. 35 foizi - bino va 
inshootlar qurilmalari va bo'laklari sinib tushishidan. 55 foizi - 
fuqarolaming 
zilzila 
paytida 
qanday 
yiqilish 
kerakligini 
bilmaganliklaridan vuzaga kelgan. Tabiiy ofatlar tez-tez ro'v beradigan 
hududlarda sanitar va ma'rifiv tadbirlar doimiy ravishda olib borilishi 
kerak Tabiiy ofat hududda samtar-gigiyena va epidemiyaga qarshl 
tadbirlami o'tkazishning muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida 
ta'kidlash lozim. 
Ba'zida tabliy ofat natijasida minglab oilalar boshpanasiz 
qoladilar va noqulay, juda qiyin sharoitga tushib qoladilar. Odamlarni 
chodirlarga ko' chirish, binolar buzilishi oqibatida oqava kanallari 
izdan chiqishi, kir vuvish, hammom xizmatining yomonlashuvi 
natijasida vuqumli kasalliklar paydo bo'lishi uchun qulay vaziyat 
tug'iladi. Bu sharoitda tibbiy xizmat oldlda yuqumli kasalliklar 
tarqallshining oldini olish vazifasi paydo bo 
s 
ladi. Sanitariva-
epidemiologiya stansiyalari izdan chiqqan sharoitda epidemiyaga 
qarshi ko 
s 
chma otryadlar SES vazifasini o'z zimmmalariga olishlari 
kerak 
Aholini yaxshi, sifatli ichimlik suvi bilan uzluksiz ta'minlash. 
uyjoy axlatlarini markazlashtirilgan tarzda olib chiqib ketish, sifatli va 
to'laqonli oziq-ovqat bilan ta'minlash, hammomlaming doimiy ravishda 
ishlash, yuqumli kasalliklaming oldini ollshga yordam beradi. Esda 
saqlash lozimki, bolalarga yuqumli kasalliklar juda tez yuqadi. 
Ommaviy yong'in va suv toshqinlari paytida tibbiy yordamni 
tashkil etish o'ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, yong'in paytida 
Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, zarar ko'rganlar ichida aholi 
vakillaridan tashqari shaxsiy bo'linmalar a'zolari ham bo•lishi mumkin. 
Bundav vaziyatlarda tez tibbiy yordam ko'rsatish shikastlangan 
o'choqni o'zida, yoki unga yaqinroq joylarda olib boriladi. Buning 
uchun birinchi galda yong'in ichida qolgan, zaharli gaz va tutundan 
zaharlanganlami qidirib topib qutqariladi va ularga juda qisqa vaqt 
mobaynida havotini saqlab qolish tibbiy muolajalari ko'rsatiladi. Bu 
vazifalarni qutqaruv tizimlaridan tashqari o't o'chiruvchilar, xizmatli 
tizimlar va ko'ngilli fuqarolar bajarishlari mumkin. Albatta, bu yerda 
ikki kishilashib harakat qilishi va bir-birining holidan xabardor bo'lib 
turishi lozim. Tez tibbiy yordam ko'rsatuvchi brigada xodimlari 

---

329 
kuyganlarga, zaharli gazlar va tutunlardan zaharlangan fuqarolarga 
tibbiy yordam ko'rsatish usullaridan yaxshi xabardor bo'lishlari talab 
etiladi. Zaharlangan fuqarolarga birinchi tibbiy yordam ko'rsatllgandan 
so'ng, shifokor ko'rigidan o'tkaziladi tibbiy saralanadi va so'ngra tibbiv 
evakuatsiva qilinadi. Tibbiy ko-rsatkichlari og'ir bo'lgan fuqarolar 
txtisoslashgan davolash muassasalariga (kuyganlarni, zaharlanganlarni, 
qabul qiluvchi tibbiyot shoxobchalari) joylashtiriladi va ularga malakali 
hamda tor ixtisoslikdagi yordamlar ko 'rsatiladi. 
Suv toshqini paytida talafot ko'rganlarga tibbiy yordam ko•rsatish 
ham o'ziga xos alohida xususiyatlarga ega. Bunday vanyatlarda birinchi 
tibbiy yordam, asosan o'pkalarga sun'iy havo yuborish, yurakni uqalash 
va tanani qizdirish kabi yurmsh\ardan iborat. 
Shifokorlik yordaml orgamzimning hayot faoliyatini ushlab 
turishga qaratilgan oddiy davolash usullardan tashkil topadi. Bunday 
vaziyatlarda asosiy og'irlik davolash muassasalari zimmasiga tushadi va 
ular ko'p hollarda maxsus malakali tibbiy yordam ko 
G 
rsatishadi. 
Yirik fojiya va avariyalar paytida tibbiy yordamni lashkll etish 
xususiyatlariga quyidagilami kiritish mumkin: 
•Talafot ko'rganlarga «Halokatlar tibbiy xizmatining» tez tibbiy 
vordam ko•rsatish tizimi hamda obyekming tibbiyot xizmatlari kuchi 
bilan tibbły yordam ko'rsatilishl. Zaruriy vaziyatlarda tez tibbiy yordam 
ko'rsatish uchun yaqinjoylashgan tashkilot, korxona va muassasalaming 
sanitar qismlari harnjalb etilishi mumkin•. 
• Tez tibbiv yordam ko'rsatish tizimi kuchlarining tez va ommaviy 
ravishda ialb etish imkonivatlarini yaratish: 
'Hamma jarohat ołganlarga tez tibbiy yordam ko*rsatish hamda 
halokatlar tibbiy xizmatłning binnchi shifokor yordamini, malakali va 
ixtisoslashgan tibbiy yordam ko'rsatishni tashkil etish 
Kimyo sanoati obyektlarida virik avariyalar ro'y bergan hołda 
lalafot ko'rganlarga tibbiv yordam ko'rsatllishi ham o 
s 
z 
xususiyatlariga ega. Bunday avariyalar paytida faqat avariya ro'y 
bergan sex va bo' linma łshchilari, rahbarlar, aholi orasida ham zarar 
ko'rganlar bo'lishi mumkłn. Bu narsa yengil uchuvchan gazlar bo 
C 
lgan obyektlarda ro'y bergan avariyalar oqibatida yuzaga keladi. 
Bunday avariyalar paytida tibbiy yordam ko'rsatilishi uchun kuch va 
vositalami avvaldan, puxta tayyorlash kerak. Kuchli ta'sir qiladigan 
zararli moddalaming havo orqali ta'sir o'tkazishini hisobga Olib, 
shamolmng yo'nalishi, xonalar joylashishi, zararlashi mumkin bo'lgan 
maydon kattaligini aniqlab, bu hududda ishlovchi va yashovchi 

---

330 
insonlar soni to'g'risida ma'lumotga ega bo'lish talab qilinadi. Sanitar - 
talafotlar ko'pavishini oldini olish uchun qo'shni korxonalar xizmatchi 
va ishchilami ogohlantirish tartibi belgilanishi zarur. Ular shaxsiy 
vosita va qurilmalardan foydalana olishlari kerak. Mazkur korxonada 
mavjud kimvoviy 
moddaning xususiyatlariga qarab, ulardan 
zaharlanganlik paytida qanday ehtiyot choralari ko'rilishi mumkinligi 
to' g'risida xabardor bo'lishlari, zarur vositalar va transport bilan 
ta'minlanishlari lozim. Tez tibbiv yordam va «Halokatlar tibbiy 
xizmati»ning boshqa xizmat xodimlari kimyoviy moddalardan 
zaharlanish patalogiyasini yaxshi bilishlari, libbiy yordam ko'rsatish 
tarlibiga rłoya qilishlari talab qilinadi. Bu paytda asosiy vazifa zarar 
ko'rganlami zaharlanish hududidan tezroq Olib chiqib ketish 
hisoblanadi. Tibbiy yordam ko'rsatavotgan tibbiyot xodimlari yakka 
tartibdagi muhofaza vosilalaridan foydalanishlari sharl. 
Radioaktiv moddalarni saqlash, tashish va qayta ishlash 
texnologłyasi buzilgan paytdagi atrof-muhitni zararlantiruvchi 
avarivalarda tibbiy yordam ko 
s 
rsalish ham vaziyatni to*g 
ú 
ri baholash 
paytida o 
c 
z xususiyatlariga ega. Atrof-muhitni ifloslantiruvchi 
manbalarga hozirgi davrda kimyovły sanoatni, turli radioizotop 
laboratoriyalarini, radioaktiv chiqindilami ishlab chiqish va ko-mib 
tashlash jovlarini, turli yadroviy reaktorlarni kiritish mumkin. 
Radioaktiv moddalar bilan atrof-muhit zararlanishining eng katta 
xavfi atom reaktorlari avariyaga uchragan paytda sodir bo'ladi. Atom 
elektrostansiyalarida ro'y bergan avariyalar paytida uzoq yashovchi 
atom radioaktiv zarrachalari atrof-muhitni zararlantiradi. Bu paytda 
nurlanish jarayoni yadro portlashi davridagidan ancha sekin kechadi. 
Vaqt jihatidan sekin parchalanish yadro portlashi oqibatlaridan kam 
zarar yetkazmaydi. Bunda tuproq, suv, binolar, inshootlaming 
zararlanishi ehtimoli insonlar uchun katta xavf tug'diradi. Avariya 
hududida ishlash mumkin bo'lgan eng katta doza 25 R ga tengdir. 
Atom elektrostansiyalaridagi avariya oqibatida tan jarohatidan 
tashqari radiatsiya talafoti ham ro'y beradi. Favqulodda holat tibbiyot 
tizimlaridagi faoliyaüning bosh yo'nalishi suv ta'minoti, oziq-ovqat 
ustidan radiatsiyaga oid nazoratni o'rgatish, aholini epidemiyaga qarshi 
va davolash profilaktika ta'minotini tashkil etish, barchaga muntazam 
yod preparatini yetkazib berish lozim bo'ladi. Radiatsiya nurlanishi 
olgan shaxslami aniqlashga alohida e 
ş 
tibor beriladi. Shu bilan barcha 
aholini uch guruhga ajratish mumkin: hech qanday radiatsiya jarohati 
olmaganlar; oz miqdorda nurlanish olgan va radiatsiya jarohati belgilari 

---

331 
bo'lmagan shaxslar; nur kasalligi yoki nurlanishdan kuyishga olib 
keluvchi nurlanishga uchragan shaxslar. 
Birinchi guruhga kiruvchi shaxslar qanday bo'lmasin nazoratga 
muhtoj emaslar, ammo, radiatsiya hududida ishlash paytida ular 
radiatsiya nazoratiga olinadilar. Ikkinchi guruhga kiruvchilar ustidan 
doimiy tibbiy nazorat o'matiladi, bu narsa qon tarkibini doimiy ravishda 
tahlil qilib borishidan iborat. Bu shaxslar zararlangan hududda ishlashga 
qo'yilmaydilar. Nurlanish asorati bor shaxslar kasalxonaga yotqizilishi 
va maxsus tibbiyot muassasalarida davolanishlari kerak. 
Shunday qilib, favqulodda vaziyatlarda iibbiyot xizmatlari yirik 
avariyalar paytida talafot ko'rganlarga puxta o'ylangan va oldindan 
rejalashtirilgan tadbirlar asosida yordam berishlari talab etiladi. 
Favqulodda vaziyatlarda tibbiyot xizmati shaxsiy tarkibi ehtimoli bor 
bo'lgan ishlab chiqarish avariyalari xususiyatini bılishlari va tegishli 
ravishda vositalarga ega bo'lishlari kerak. Bu vaziyatlarda harakat qilish 
malakasini tez tibbiy yordam va birinchi tibbiy yordam hamda davolash 
muassasalari xodimlari ham yaxshi egallagan bo 
s 
lishlari zarur.