O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Iqtisodiyot tarmoqlaridagi tarkibiy qismlarining barqarorlik 
chegarasiga zarbali to'lqin omilining ta'siri 
Tarkib1Y 
qislmlari 
va 
ularning 
xususyatlari 
A kPa da buzlhsh 
dara alarr 
Inshoot 
bir 
qavatll, 
g' 
Ishtll, 
to 
'smsrz, temlr-
betonll 
ismlardan 
Texnologlk J 
ihozlar 
ko 
'targichlar va 
ko 
'taruvchl 
jihozlar. o 'Ir 
•ihozlar 
KES• metall 
eskadadagl 
havo 
o'tkazuvchilar, 
elektr 
ta 
'mmotl, 
yer 
ustlda 1, er 
ostlda i 
Agar to'lqin zarbasida hosil bo'ladigan ortiqcha bosim qiymati, 
o'sha inshootni chidamlilik (30-50 kPa atrofida) darajasida bo'lsa, u 
holda 0,5-1 MT qurol portlatilganda ham o'tuvchi nur qiymati kichik 
bo'ladi (5-20 rad.dan oshmaydi). Bunday holatda o'sha ishlab chiqarish 
inshooti va uning faolivatiga u deyarli ta'sir etmaydi. 
 
6.3 Iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini 
oshirish omillari 
Iqtisodiyot tarmoqlarining barqarorligini oshirish deganda, 
bo'ladigan talafot va vayronliklarning sonini va hajmini kamaytirishga, 

---

337 
qutqaruv va birlamchi tiklov ishlarini o'tkazish uchun sharoit yaratish 
va o'tkazishga hamda respublika iqtisodiyot rejalarida belgilab 
qo'yilgan mahsulot miqdori va turlarini ishlab chiqarishga qaratilgan 
tadbirlar kompleksini ishlab chiqish va uni amalga oshirishdan 
iboratligi tushuniladi. 
Iqtisodiyot tarmoqlari va obyektlarning barqaror ishlashim 
oshinsh masalalari umumdavlat miqyosida hamda iqtisodiyot 
tarmoghning hamma quyi bo'g'inlarida hal etilishi kerak. Buning 
uchun har bir korxonada umng barqarorligini oshiradigan tadbirlar 
kompleksini (tashkiliy, ilmy-tadqiqot, texnologik va muhandislik'-
texnik tadbirlar) amalga oshirilishi lozim. 
Tashkiliy 
tadbirlarga 
— ishlab chiqarish xodimlarini 
favqulodda vaziyat sharoitida muhofaza qilish tadbirlar kompleksi• 
jamoa himoya inshootlari, shaxsiy saqlovchi vositalar, oziq-ovqat. 
suv manbalan bilan ta'minlash, fuqaro muhofazasi kuchlarini va 
moddiy boyliklami saqlash kiradi. 
Ilmiy tadqiqot tadbirlariga — barcha ilmiy tadqiqot 
muassasalanda respublika hududi uchun xarakterli tabiiv va texnogen 
favqulodda vaziyatlami yuzaga kelishini taxminlash, bunday 
vaziyatlarni oldini olish. aholini muhofaza qilish va respublika 
iqtisodiyot tarmoqlarining barqarorligini oshirish bo'yicha ilmiy 
tadqiqotlar kompleksi kiradi 
Texnologik tadbirlarga har bir korxonamng ishlab chiqarish 
xususiyati va texnologiyasiga monand Olib boriladigan tadbirlar kiradi 
Muhandislik-texnik tadbirlarga katta mablag'lar talab qiladigan 
tadbirlar majmuasi (inshootlar qurish, ishlab chiqarishni yangi 
texnologiyalar bilan jihozlash va boshqa tadbirlar) kiradi. Albatta, bu 
tadbirlar kompleksining asosiy bo'g'inini ilmiy tadqiqot ishlari tashkil 
etadi. Ilmiy tadqiqot ishlarida quyidagilar o'rganiladi: 
favqulodda vaziyatning muhandislik-texnik kompleksiga 
ta'sin•, ishlab chiqaruvchl xodimlami muhofaza qilish; ishlab 
chiqarish. texnologik va laboratoriya uskunalarini muhofaza 
obyektni elektor energiyasi. suv, gaz va bug' bilan 
ta'nunlash darajasi; ishlab chiqarishdagi o' zaro aloqalarm ta'minlash: 
xom ashyo materiallarini, tayyor mahsulotni muhofaza 
qilish•, shikastlovchi ikkilamchi ta'slrlarga qarshi omillami 
o'rganish•, izdan chiqqan ishlab chiqarishni qayta tiklash tadbirlarini 
tadqiq qilish. 

---

338 
O'tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalariga qarab xalq 
xo'jaligi tarmoqlarining barqaror ishlashini oshirishda muayan 
tadbirlar kompleksi ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Bular 
quyidagilardan iborat: 
ishchi xizmatchilami va ularning oilalarini muhofaza 
qilish hamda ulaming hayotiy faoliyatini ta'minlash; muhandislik-
texnik majmualami muhofaza qilish: 
shikast yetkazuvchi ikkilamchi omillami ta'sirini kamaytirish; 
favqulodda vazivatda ish rejimlarini tashkil etish; vayron bo'lgan 
Ishlab chiqarishni qayta ishlash va hokazo. 
Tinchlik davrida ishlab chiqaruvchi va ishlab chiqarmaydigan 
inshootlaming barqarorligini oshirish quyidagi omillardan iborat: 
tabiiy ofat, ishlab chiqarish avariyalari va fojiyalaridan 
ishchixizmatchilar. muhandis-texnik xodimlami muhofaza qilish•,
moddiy texnikaning ta'minotini ishonchli ta'minotini boshqarish;
inshootlarni yorug'likdan berkitish, 
' favqulodda vaziyatda shikastlangan ishlab chiqarishni tiklash va 
uni alohida ish rejimiga o'tkazish. 
Shulaming ichida ishchi va xizmatchilami muhofaza qilishning eng 
ishonchli omili, bu iqtisodiyot tarmoqlaridagi inshootlar chidamliligini 
oshirish hisoblanadi. Shu maqsadda himoya inshootlari tayyorlanadi. 
Bunda ishlab chiqarishlarda ko'p vaqt bo 
b 
ladigan fuqarolar — 
boshpanalarda, xavfsiz hududda bo' ladiganlar esa — RSB da 
himoyalanadilar. 
Uzluksiz 
ishlaydigan 
ishlab 
chiqarish 
joylarida 
shaxsiy 
himoyalovchi - boshpanalar qunlib, bunda texnologik jarayonlar shu 
inshootlardan turib boshqarib turiladi. Bulardan tashqari muhofazaga 
tayyorlanishning eng muhim elementlaridan biri, bu ishchi va 
xizmatchilami muhofazalanish qoida va usullarini qo'llashi. har qanday 
favqulodda vaziyatlarda harakat kilish va tizimalar tarkibida qutqaruv va 
tiklash ishlarida faol ishtirok qilish hisoblanadi. 
Muhandis-texnik komplekslarni muhofaza qilish deganda ishlab 
chiqarishning moddiv asoslarini saqlash, umng inshootlarini, texnologik 
jihozlarini, 
asbob-uskunalarini, 
hamda 
kommunal-energetik 
tarmoqlarini saqlash tushuniladi. 
Obyektdagi inshootlar, qurilmalar bir-biridan uzoqroq masofada, 
ya'ni eng baland inshootning bo'yiga nisbatan ikki baravar masofada 
qurilishi kerak. Bu esa yong'inga qarshi masofa hisoblanadi. Mana 
shunday qurilmalarning eng asosiv ishlab chiqarish inshootlari pastroq 

---

339 
balandlikda qurilib, ular metalli yoki temir-beton karkaslardan 
tayyorlamshi lozim. 
G'ishtli Inshootlarda bo' Imalar armirlangan beton plitalari orqali 
berkitilishi lozim. Yengil yonuvchan moddalami (benzin, kerosin, 
mazut) saqlovchi zaxira xonalari, ishlab chiqarish korpuslaridan 
uzoqroqda, yerga yaqinroq qilib (chuqurroq jovlarda) qurilishi kerak. 
Biror obyektning chidamliligl, u yerdagl inshootlar va 
qurilmalarmng chidamlilik darajasiga bog'liq. Odatda inshootlarning 
chidamliligi: karkas, rom, tirgovlch, xavon va boshqa yo'llar orqali 
oshiriladi (19-rasm). 
Baland bo'lmagan qurilmalaming mustahkamliligini oshirishda, 
o•sha imoraming atrofini tuproq bilan to'ldirish muhim hisoblanadi (20- 
rasm). 
Juda baland inshootlaming (quvurlar. minoralar va boshqalami) 
mustahkamligim oshirishda, ularni har tarafdan tortib qo'yish usuli 
qo'llaniladl (21 -rasm). 
Yengil yonuvchan. zaharli moddalar saqlanadigan omborlami 
(idishlarni) saqlashda, shu idish ichidagi suyuqlik sig'adigan darajada 
idish atrofi tuproq bilan to'siq hosil qilinadi (22-rasm). Texnologik 
Jihozlar, 
asbob-uskunalar 
va 
boshqalaming 
barqarorligini. 
mustahkamligini oshirishda, shu asbob-uskunalar jovlashtirilgan 
qurilmalar, moslamalar qurish orqali muhofaza qilinadi. Bunday 
moslamalar niqoblar, kameralar. zontlar va boshqalar qo'llanilib 
ulaming ichiga o'matilganda jihozlar inshoot bo'laklaridan saqlanadi 
(23-rasm). 
4 
3 
2 
19-rasm. Yer osti inshootlarining 
20-rasm. Yarim yerosti 
barqarorligini oshirish: 
inshootlarini tuproq bilan 
I-yerto'la, 2 -ustun, 3-to'sm, to'ldirish: I -devor, 2-bo'lma, 4-
inshootnmg blnnchl qavatl 3-to'ldffllgan tuproq 

---

340 
21-rasm. Baland inshootlarda tortqichlar bilan mahkamlash: 
a-quvur, b-metalli Inshoot. 
22-rasm. KTZM solingan idishlarni o'rash: 
I -KTZM solıngan idislı, 2-tuproqlı o'ram 
23-rasm. Noyob tcxnikalarni himoyalovchi jihoz/ar: 
a-kamera, b-shatr, v-yıg'ıluvchan qoplamalar•, g-zontlar 
Texnologik jihozlami mustahkamligini oshirish uchun ulami avval 
bu moslamalardan tashqari biror mustahkam asosga (fundamentga) 
mahkamlab qo'yish zarur, hamda ulami iloji boricha inshootlaming 
pastki qavatiga yoki yerto'lalargajoylashtirish qulay hisoblanadi. 
Tarmoqlami (obyektlami) elektr ta'minoti bilan ta'minlash ham 
muhim ahamiyat kaşb etadi. Bunda har qanday vaziyatda ham ol)' ekmi 
barqaror ishlashini ta'minlsh maqsadida elektr ta'minoti ikki yo'nalishda 
tashkillashtiriladiki, har qanday vaziyatda ham obyektni barqaror 
ishlashinı ta'minlash imkoniyati yaratiladı. Albatta, elektrenergiya 
ta'minoti jihozları, asboblari yadroviy qurollaming elektromagnit 
impulslaridan himoyalangan bo'lishi lozim. 
Obyektlami gaz, suv bilan ta'minlash ham alohida e 
s 
tiborda 
bo'lishi lozim. Birorta avariya holati yuz beradıgan bo'lsa, Io'xtatish 
imkoniyatlari hisobga olıngan bo'lishi zarur 
Suv ta'minotida ikkita manba orqali: asosiy va qo'shimcha ta 
s 
minlagichlardan foydalanıladi. Bulardan birida yer osti suvlari 
a

---

341 
ishlatiladi. Xuddi shunga o',xshash bug' va ıssiqlik ta'mınoti ham 
obyektlami barqaror ishlashini ta'minlashga ta'sir etadi. Sanoat 
obyektlari ikki Ml manbadan issiqlik oladi: l-tashqi - 1ESlar: 2-ichki 
- o'z qozonxonalaridan. Yuqorida aytilgan omillardan tashqari 
obyektlar barqarorligini oshirishda qo'shimcha omillar ham 
qo'llaniladi. Jumladan: 
l) Aynan obyekt hududida poıllovchi, vonuvchan va tez ta'sir 
eluvChi moddalaming miqdorini kamaytirish•. 
2) Me'yoridan ko
ç 
p bo'lgan yuqoridagı moddalami xavfsiz 
yoylarga tarqatish 
Kimyoviy korxonalarda KTZM ga qarshl ishlatiladigan 
degazatsiya moddalari: ishqor, ammiakli suv, natriy sulfıd va 
boshqalar saqlanishi zarur. Yana sexlarga biror favqulodda 
vaziyatlarda (avariya, portlash, gaz chiqib ketishi va boshqa 
holatlarda) ishlatiladigan avtomatik signallar o'matilishi zarur. 
Bulardan tashqari, uzluksiz boshqarishni tashkil etish va uni 
himoyalash ishlari tashkillashtirilishi lozım. Bunda ATS, radiouzel, 
dispetcher punkti, akkumulator zaryadlaydigan elektrostansiya va 
boshqalar ko
k 
zda tutiladi. 
Obyektlarda moddiy texnika holatini ishonchli ta'minlashda 
quyidagi omillar muhim o'rin tutadi: 
-
tayyor mahsulotlami saqlaydigan omborlami tayyorlash, 
-
obyektda xom ashyo, yoqilg'i, jihozlar, kerakli materiallarni 
vetarli ta' mınlash•. 
-
ta'minlovchi korxonalar bilan uzviy aloqani bog'lash•, 
-
korxona fıliallarini boshqajoylarda qurish va boshqa omillar; 
Iqtisodiyot tarmoqlarining yorug'ligini maskirovka qilish 
omilida quyidagi ishlar amalga oshiriladi. Masalan, obvektning 
hamma inshootlari, aholi yashaydigan punktlar yorug'ligini 
kamaytirish, ishlab chiqarish va transport vositalarining signallarini 
kamaytirish, maskirovka qiluvchi (yolg'ondakam vositalami qo'llash) 
usullari qo'llaniladi 
Shikastlangan obyektlami tiklash omillarida birinchi navbatda 
qilinadigan ishlar o'sha korxonaning o'z moddiy resurslan orqali, o'z 
kuchi bilan amalga oshirish, imkoniyat darajasida ish xonalarini va 
jihozlami qaytadan ta'mirlab, ishga tushirish va boshqa vazifalar 
bajaıiladi. 
Umuman iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror ishlashini ta'minlash 
va ularning chidamliligini, mustahkamligini oshlrish omillarini tashkiliy 

---

342 
ravishda o'z vaqtida amalga oshirishda oldindan tuzilgan rejaga amal 
qilinadi. Shundagina har qandav favqulodda vaziyatlarda iqtisodiyot 
tarmoqlarining barqaror ishlashini ta'minlagan bo'lamiz.