O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Mifologik bilim.
Insoniyat tarixining dastlabki bosqichida 
muhim ahamiyatga ega bo‗lgan bilim shakllaridan biri bo‗lib, u 
borliqning fantastik in‘ikosi hisoblanadi. Mifologiya doirasida tabiat, 
koinot va odamlar, ular mavjudligining shart-sharoitlari, aloqa shakllari 
va hokazolar haqidagi muayyan bilimlar shakllangan. So‗nggi vaqtda 
mifologik tafakkur – bu shunchaki fantaziyaning tiyiqsiz o‗yini emas, 
balki ajdodlar tajribasini qayd etish va keyingi avlodlarga berish uchun 
imkoniyat yaratadigan dunyoni o‗ziga xos tarzda modellashtirish 
ekanligi aniqlandi. Mifologik tafakkurga uning emotsiyalar sohasi bilan 
uzviyligi, bilish obyekti va subyektini, predmet va belgini, narsa va 
so‗zni, hodisaning kelib chiqishi (genezisi) va mohiyatini aniq 
farqlamaslik xos. Unda tabiiy va ijtimoiy hodisalarni, shuningdek, butun 
dunyoni tushuntirish ularning kelib chiqishi va yaralishi haqidagi 
2
Shermuxamedova N. Gnoseologiya – bilish nazariyasi. –T., 2008. –B.21-34. 

---

7 
hikoyalarga bog‗langan. Mif ibtidoiy odam tafakkurining tabiat 
hodisalarini tushunish va tushuntirishning o‗ziga xos xususiyatlari bilan 
belgilanadi.
Falsafiy bilim.
 
Falsafa, san‘at va din kabi, bilish 
vazifalarini yechish bilangina kifoyalanmaydi. Uning bosh vazifasi 
san‘at va din bilan uyg‗un holda – insonning dunyoda ma‘naviy mo‗ljal 
olishiga ko‗maklashishdan iborat. Falsafiy bilim ayni shu maqsadga 
bo‗ysundirilgan. Falsafa umuman dunyo, uning ―birinchi‖ asoslari, 
hodisalarning universal o‗zaro aloqasi, borliqning umumiy xossalari va 
qonunlari haqida tasavvurni shakllantiradi. Me‘yorlar va ideallar, ilmiy 
bilimlar va san‘at yutuqlari, insonning tashvishlari, ehtiyojlari, hayot 
mazmunini anglash yo‗lidagi izlanishlari faylasufning dunyo qarashini, 
falsafiy mushohada yuritish shaklini belgilaydi. Falsafa jamiyat ongi, 
jamiyat madaniyatining nazariy ifodasi sifatida amal qiladi. U tafakkur 
tarzi, qadriyatlar, ideallar, falsafiy muammolar va ularni ko‗rib chiqish 
xususiyatini belgilaydigan madaniyat bilan uzviy bog‗liqdir. Falsafa 
umuman dunyoga va madaniyat subyekti sifatidagi insonga murojaat 
etadi. Falsafiy bilim donishmandlik sifatida tavsiflanadi. 
Donishmandlik – dunyoni va insonning undagi o‗rnini yaxlit tushunish 
andozasi. Falsafa barcha odamlar uchun muhim bo‗lgan haqiqatlarning 
tagiga yetish uchun (ilmiy va noilmiy) bilimgan foydalanadi. Kant 
falsafa inson aqlining boshqa bilimlarga oliy qadriyat tusini beruvchi 
eng so‗nggi maqsadlarini anglab yetishni tushuntirishga, bu bilimlarning 
inson uchun ahamiyatini aniqlashga yordam beradi, deb hisoblagan. 
Falsafa inson faoliyatini yo‗lga soluvchi tamoyillar, yondashuvlar, 
qadriyatlar va ideallar tizimini, uning dunyoga va o‗z-o‗ziga 
munosabatini belgilaydi. Dunyoning inson bilan mushtarak holdagi 
obrazini yaratib, falsafa muqarrar tarzda qadriyatlar dunyosiga murojaat 
etadi. Etika, estetika, aksiologiya – falsafiy bilimning qadriyatlar 
dunyosini o‗rganuvchi maxsus sohalardir. Falsafa san‘atda o‗zining 
yorqin va ishonarli ifodasini topishi bejiz emas. Ko‗pgina faylasuflar 
uning metaforalarga boy obrazli tilidan o‗z g‗oyalarini ifodalash uchun 
foydalanadi. Falsafiy bilimning bosh maqsadi – insonni kundalik 
tashvishlar sohasidan olib chiqish, unda yuksak ideallarga qiziqish 
uyg‗otish, uning hayotiga chin mazmun baxsh etish, eng zamonaviy 

---

8 
qadriyatlar sari yo‗l ochishdir. Falsafiy bilimda ikki asos – ilmiy-
texnikaviy va nazariy-ma‘naviy asoslarning uyg‗unlashishi uning 
ongning betakror shakli sifatidagi o‗ziga xos xususiyatini belgilaydi. 
Ilmiy bilim.
 
Ilmiy bilim boshqa bilim turlaridan o‗zining aniqligi bilan 
ajralib turadi. U borliqni moddiy va obyektiv o‗rganishga qarab mo‗ljal 
oladi. Biroq bu olamning shaxsiy xususiyatlari, uning qadriyatlarini 
belgilashda, ilmiy ijodida rol o‗ynamaydi va uning natijalariga ta‘sir 
ko‗rsatmaydi degan ma‘noni anglatmaydi. Ilmiy bilim nafaqat 
o‗rganilayotgan obyektning o‗ziga xos xususiyatlari, balki ijtimoiy-
madaniy xususiyatga ega bo‗lgan ko‗p sonli omillar bilan ham 
belgilanadi. Bilishning eng oliy shakli fandir. Demak, har bir fan 
insonlarning olamni kuzatishi, bilishi jarayonida, uning natijasida paydo 
bo‗ladi. Fanning asosi bo‗lgan bilish uzoq vaqtlardan buyon 
mutafakkirlarni qiziqtirib keladi. Jumladan, bizning bobokalonlarimiz 
ham bu sohada o‗zlarining qimmatli fikrlarini bayon qilganlar. Dunyo 
allomalari ichida ikkinchi muallim nomi bilan mashhur bo‗lgan Farobiy 
bilishning ikki darajasini ajratadi. Xususan, u ―Ilmlarning kelib chiqishli 
to‗g‗risida‖ (―Ixso al-ulum‖) asarida ilmlarni keltirib chiqaradigan 
sabablar haqida fikr yuritib, quyidagilarni bayon qiladi: ―Olamda 
substansiya (javhar) va aksidensiya (oraz) hamda substansiya va 
aksidensiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa 
yo‗qdir‖.
3
Forobiyning javhar va oraz haqidagi bu fikri bilish 
nazariyasida buyuk inqilob edi. Chunki bizni qurshab turgan olam va 
uning unsurlari javhar va orazlarning o‗zaro dialektik munosabatidan 
tashkil topgandir. Forobiy tilga olgan javhar va oraz tushunchalari ostida 
nima yotadi? Har qanday narsa dastlab bizning sezgi organlarimizga 
ta‘sir qiladi. Ana shu sezgi organlarimiz yordamida his qilish mumkin 
bo‗lgan belgilar oraz sanaladi. Oraz Aristotel falsafasidagi aksidensiyani 
bildiradi. Forobiyning tushuntirishicha, orazni besh sezgi organlari 
yordamida his etamiz. Xususan, rang ko‗rish sezgi organi orqali; ovoz 
eshitish organi orqali; maza-ta‘m maza sezgi organi orqali, 
predmetlarning holati: sovuq-issiqligi, qattiq-yumshoqligi tana sezgisi 
orqali, hid hidlash organi orqali his etiladi. Bu sezgi organlari insondan 
3
Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. –Тошкент, 1983. –Б.151. 

---

9 
tashqari hayvonlarda ham mavjuddir. Demak, yuqoridagi sezgi 
organlari barcha jonzodlarga xos. Ular orqali har qanday jonzod o‗zini 
qurshab turgan olamni amaliy biladi, unga moslashadi. Insonning sezgi 
organlari yordamida hosil qilgan bilimi hissiy yoki amaliy bilim 
sanaladi. Bulardan tashqari inson xayol surish, nutq yordamida ham 
bilimga ega bo‗lishi mumkin. Bilishning bu yo‗li quvvai notiqa va 
quvvai mutaxayila deyiladi. Notiqa quvvati boshqa barcha quvvatlarning 
(sezgilarning) yetakchisi, raisasidir. Hissiy bilim bilishning asosi, 
tayanch nuqtasi sanaladi. U insonni qurshab turgan olam uzvlaridan har 
birini alohida ko‗rish, ushlash, eshitish, mazasini tatish, hidlash orqali 
hosil qilinadi. Hissiy bilim bilish jarayonining markaziy nuqtasi sanalsa 
ham, lekin u ko‗pincha aldab qo‗yishi mumkin. Masalan, Quyosh Yer 
atrofida aylanayotganday ko‗rinadi. Aslida esa aksincha. Shuning uchun 
bizning ajdodlarimiz hissiy bilish bilan idrokiy bilishni ajratganlar. 
Idrokiy bilish hissiy bilimlarni solishtirish, qiyoslash, umumlashtirish, 
hissiy bilimlarning hosil bo‗lishiga asos bo‗lgan orazlar (aksidensiyalar) 
zamirida yashiringan mohiyatni-jovharni aniqlash orqali hosil qilinadi. 
Masalan, tanada isitmaning ko‗tarilishini aniqlash hissiy bilim sanaladi. 
Lekin har qanday harorat o‗z-o‗zidan ko‗tarilmaydi. Uning ma‘lum 
ichki sabablari bor. Ana shu sababni aniqlash isitmaga o‗xshash, u bilan 
bog‗liq bo‗lgan bir qancha hissiy bilimlarni solishtirish, qiyoslash, 
umumlashtirish orqali amalga oshiriladi va isitma nimaning tashqi 
alomati 
ekanligi 
aniqlanadi. 
Solishtirish, 
qiuoslash, 
mantiqiy 
umumlashtirish orqali hosil qilingan bilim idrokiy, nazariy bilim 
sanaladi. Bu bilim orqali orazlar zamiridagi javhar belgilanadi. Har 
qanday fan ana shu bilimlarni keltirib chiqaradi. Bundan ko‗rinadiki, 
hissiy (fahmiy) bilim tajriba, amaliyot, bevosita kuzatish bosqichi 
sanalib, haqiqiy nazariy (idrokiy) bilim amaliy bilimlarning o‗zaro 
munosabatini o‗rganish, umumlashtirish orqali hosil qilinadi va bu 
bilimga ega bo‗lish har qanday fanning bosh maqsadi sanaladi.