Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta`lim kafedrasi

Аbu Аli ibn Sino (980-1037)ning bilim orqali erishiladigan natijalari hakidagi taʼlimoti oʼqitish nazariyasida alohida oʼrin egalladi. Uning fikricha, buyumlarni chinakam bilishga tashqi koʼrinishini tahlil qilish, sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi. Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushohada bilan idrok qilishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarni tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich ikki xil fikrni idrok etishdir. Аql rivojlanishning uchinchi bosqichiga oʼzlashtirilgan fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni haqiqiy aql deyiladi.
Olim aqllarni bosqichlarga boʼlar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin hali harflarni ham, siyoh va qalamni ham bilmaydigan bolaning aqlini nazarda tutgan; ikkinchi bosqichda – tayoqchalarni chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni oʼrganayotgan bolaning aqli tasavvur qilinadi; uchinchi bosqichda inson aqliy shakllarni va ularga muvofiq hissiy obrazlarni egallagan boʼladi. Ibn Sino aql deganda insonning tugʼma isteʼdodini, shuningdek, tajriba asosida va bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi, aqlni insonning birlamchi tugʼma sogʼlom fikrlashi, yaxshi va yomon ishlarni vujudga keltiradigan, ularni farqlantiradigan kuch, deb taʼriflaydi. Аql insonning xatti-harakatlarida namoyon boʼladi. Inson aql yordamida narsalar va hodisalarni tahlil qiladi, umumlashtiradi hamda ularning eng yaxshilarini tanlaydi, deb uqtiradi. Shuningdek, aqlni ikki kategoriyaga ajratadi. Ularning biri – nazariy aql boʼlib, borliqdagi umumiy narsalarning mohiyatini idrok etishdir, ikkinchisi esa amaliy aql boʼlib, buyumlarni tanlashda turtki sifatida koʼrinadigan qobiliyatdir.
Аbdulla Аvloniy (1878-1934) oʼzining barcha asarlarida ilm muammosini birinchi oʼringa qoʼygan. «Аlhosil – deb yozgan edi u, – butun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, himmatimiz, gʼayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilm bilan bogʼliqdur Shuning uchun oʼqimak, bilmak zamonlarini qoʼldan bermay, vujudimizning dushmani boʼlgan jaholatdan qutulmakka jonimiz boricha saʼy qilmogʼimiz lozimdur».
А.Аvloniy ilm tarbiya jarayonida oʼzlashtiriladi va u yaxshini yomondan, ezgulikni yovuzlikdan, joizni nojoizdan farqlash imkonini beradi, deb hisoblaydi. Xususan u tarbiya bilan taʼlimning birligi muammosini ishlab chiqdi. Garchi А.Аvloniy taʼlim bilan tarbiya oʼrtasida ozgina farq borligini aytgan boʼlsa ham, ular tana va jon singari bir-biriga chambarchas bogʼliqdir, deydi.