O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi arxivshunoslik fanidan ma’ruza matni tuzuvchi: Yakubov Akmal Saydirasulovich

Nazorat savollari 

1. Arxiv nima? 

2. Dastlabki arxivlar qachon va qayerda paydo bo’ldi?
3. Qadimgi Yunoniston va Rim arxiv ivlari to’g’risida nimalarni bilasiz? 
4. Vatikan arxivi haqida so’z lab bering.
5. Ilk o’rta asrlarda Yevropada arxivlarning ahvoli qanday edi? 
6. Markazlashgan davlatlarning tashkil topishi arxiv ishiga qanday ta’sir qildi?
7. Burjua inqiloblari g’alabasidan so’ng arxivlar faoliyatida qanday o’zgarishlar yuz 
berdi?
8. Jahondagi eng yirik arxivlar haqida so’zlang. 

9. Arxiv ishi sohasidagi xalqaro tashkilot qanday nomlanadi? Bu tashkilot qanday

ishlar bilan shug’ullanadi? 
10. Arxivshunoslik fani qachon va nima sababdan paydo bo’ldi?
11. Arxivshunoslik fanining funksiyalari nimalardan iborat? 
12. Arxivshunoslik fanini o’rganish qanday amaliy ahamiyatga ega?

Manbalar va adabiyotlar 

Alimov I., Ergashev F., Bo’tayev A. Arxivshunoslik: O’quv qo’llanma. Toshkent, 

1997.

---

6
Teoriya i praktika arxivnogo dela v SSSR. Pod red. F. I. Dolgix i I. K. Rudelson. 

Moskva, 1980.

Arxivы // Istoricheskaya ensiklopediya. T. 1. Moskva, 1961, 
Arxivlar // O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 1-jild. Toshkent, 2000. 

Xolmatova M. Arxivlar hamkorligi // Xalq so’zi. 2003. 19 iyunp. 

2- Mavzu: O’rta Osiyoning qadimgi arxivlari tarixidan 

Reja: 

1. O’rta Osiyoda eng qadimgi arxivlarning vujudga kelishi 

2. O’rta asrlarda Movarounnahrda arxiv ishi 

3. Xonliklar davrida arxivlarning ahvoli 
Bugungi 

kunda
ko’pgina 

tarixchilar
va

arxivshunoslar orasida Rossiya istilosiga qadar

“O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday arxiv 
bo’lmagan” degan nuqtai nazar yashab keladi.
Taniqli sharqshunos olim A. A. Semyonov 1922 yilda quyidagilarni yozgan edi: 
“Musulmon Sharqida, umuman Turkistonda biz tushunadigan ma’nodagi arxivlarni
tasavvur qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar nihoyatda boshqacha tarzda olib 
borilgan”. A. V. Chernov esa o’zining “SSSRda arxiv ishi va uni tashkillashtirish
tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan-to’g’ri 1917 yilga qadar “O’rta Osiyo 
davlatlarida hyech qanday arxiv bo’lmagan” deb yozadi.

Yo’q, to’g’ri emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon arxivlar

mavjud bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi arxivlarning paydo bo’lishi bu yerda ilk 
davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan bog’liqdir. O’rta
Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi natijasi o’laroq 
turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi. Ayni paytda bu
hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy ravishda saqlashga ehtiyoj tug’ildi. 
Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi bo’lgan shaxslar va muassasalar paydo
bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda arxivlar deb ataladi. Demak, arxivlar O’rta 
Osiyoda qadimgi davrlarda ijtimoiy zarurat yuzasidan vujudga keldi.
Arxivlarda saqlangan hujjatlar zamonlar o’tishi bilan o’z ahamiyatini 
yo’qotmadi. Agar dastlab arxiv hujjatlar bevosita xo’jalik va ijtimoiy hayotni yo’lga
solish uchun xizmat vilgan bo’lsa, keyinchalik ular tarixiy jarayonni o’rganish uchun 
yozma manbalar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi.
Afsuski, biz O’rta Osiyodagi eng qadimgi arxivlar haqida yetarli ma’lumotga