O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi arxivshunoslik fanidan ma’ruza matni tuzuvchi: Yakubov Akmal Saydirasulovich

O’rta Osiyoda eng qadimgi 

arxivlarning vujudga kelishi 

Муаммоли савол: Рус олимларининг ушбу хулосалари

тўғрими? 

---

7
ega emasmiz. Bizgacha yetib kelgan oz sonli yozma manbalarda ular haqida 

ma’lumot berilmaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek

ayrim arxivshunoslar O’rta Osiyoda to Rossiya istilosiga qadar maxsus arxivlar 
bo’lmagan degan fikrlarni bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi.
Avvalo shuni qayd etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit 
ko’rsatishi amri maholdir. Shunday ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va Kushon
davlatlarida zamonigacha kechgan davrda ham arxivlar bo’lgan, lekin ular bizgacha 
yetib kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan keyingi arxeologik
tadqiqotlar jarayonida O’rta Osiyoda eng qadimiy arxivlarning topilishi ehtimoldan 
holi emas.
Vatanimiz hududida qadim zamonlarda arxivlarning mavjud bo’lganligi 1948-
1950 yillarda Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasida S. P. Tolstov boshchiligida olib
borilgan arxeologik qazishmalar paytida isbotlandi. Bu yerda milodiy III-IV asrlarga 
oid xorazm tilida yozilgan 100 ga yaqin hujjat topildi.
Bu hujjatlar Xorazm podsholari arxiviga tegishli ekanligi aniqlandi. Ularning 
18 tasi yog’ochga, ko’pchiligi oshlangan charmga yozilgan. Hujjatlarning 8 tasi
yaxshi saqlangan. Hozirgi kunga qadar 100ga yaqin hujjatdan atigi 26 tasini olimlar 
o’qishga muvaffaq bo’ldilar.
Tuproqqal’a arxiv hujjatalarining 2 guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga 
soliq hujjatlari kiradi. Ular yog’ochga yozilgan. Ikkinchi guruh (teriga yozilgan)
asosan xo’jalik hujjatlari bo’lib, ularga podsho xazinasiga tushgan jarimalarning 
nomi, miqdori hamda qayerdan kelganligi yozib qo’yilgan.
Shunday qilib, tarixiy faktlar O’rta Osiyoda arxivlar qadimgi zamonlardan 
mavjud bo’lganligini ko’rsatmoqda.
Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyo hududida mavjud bo’lgan 

mayda davlatlarda arxivlar mavjud edi. Bu fikrni 1932-

1933 yillarda hozirgi Tojikiston Respublikasi Panjikent 
nohiyasidagi Mug’ tog’ida joylashgan qadimgi qasr
xarobalaridan topilgan so’g’d arxivi to’la tasdiqlaydi. Mug’ tog’idagi so’g’d arxivi 
deb ataluvchi bu majmua VII asr oxiri va VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob
hujjatni o’z ichiga oladi. Ular So’g’d podsholigiga tobe bo’lgan Panj hokimi saroyi 
hamda turli viloyatlar hokimlari va amaldorlarga tegishli hujjatlar yig’indisidan
iborat. Arablarga qarshi kurash jarayonida Panj hokimi, bir muddat So’g’d podsholigi 
taxtiga da’vogarlik qilgan Divashtich o’z otryadi bilan Mug’ tog’ida joylashgan
mudofaa qasriga chekingan. Shunda saroy hujjatlari ham bu yerga keltirilgan. 722 
yilda arablar qasrni shturm bilan olib, uni buzib tashlaganlar. Hujjatlar vayron
bo’lgan qasr ostida qolib ketgan va 1210 yil o’tgandan so’ng topildi. So’g’d arxivi 
hujjatlari yurtimizning ilk o’rta asrlar tarixiga doir g’oyat muhim ma’lumotlar beradi.
Arab halifaligi hukmronligi tugatilgandan so’ng Movarounnahrda tashkil 
topgan Somoniylar davlatida arxivlar tashkil etiladi. Mashhur olim Abu Ali Ibn Sino
o’z tarjimayi holida saltanat poytaxti – Buxoroda ulkan kutubxona-arxiv mavjud 
bo’lganligini qayd etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Qoraxoniylar va
Xorazmshohlar 
davlatlarida,
mo’g’ullar hukmronligi davrida, Temuriylar, 
Shayboniylar va Ashtarhoniylar zamonida ham arxivlar faoliyat ko’rsatgan. Lekin