Moliyaviy risklarni boshqarish

---

Moliyaviy risklarni boshqarish 

 

1.  Riskning mazmuni. Riskning turkumlanishi.  

2.  Moliyaviy risklarning yuzaga kelishi 

3.  Risklarni boshqarish jarayonini.  

4.  Risklarni kamaytirish usullari.   

5.  Risklarni pasaytirishda diversifikatsiyaning o’rni.  

 

1.Riskning mazmuni. Riskning turkumlanishi. 

 

Qadimgi zamonlardan risk foydani shakllantirish omili hisoblanadi. J.B.Sey va Kursel 

Seneylar fikricha risk foydaning faqat bir qismini shakllantirish omili hisoblanadi1. 19 asrlarda 

odamlarning  risk  qilishga  tayyorligi  ular  foydasining  shakllanishi  va  o’zlashtirilishiga  olib 

kelishi  bilan  izohlanardi.  Hozirgi  kunda  shakllanayotgan  foydaning  asosiy  qismi  riskni 

samarali boshqarishdan vujudga keladi. 

“Risk”  atamasi  Yevropaning  ko’p  tillarida  mavjud.  Misol  uchun  greklarda  “ridsikon” 

so’zi mavjud bo’lib, u qoya, cho’qqi ma’nosini bildiradi. Italiyaliklar tilida “risiko” so’zi xatar, 

tahdid ma’nosini, “risicare” so’zi qoyadan mohirona o’tish ma’nosini bildiradi. Frantsuzlardagi 

“risdoe” so’zi tahdid, qoyani aylanib o’tmoq ma’nosini beradi. Iqtisodiy lug’atlarda risk – xavf-

xatar, zarar va yo’qotish ehtimoli, xavf ehtimoli yoki muvaffaqiyat umidida xavf tomon borish 

ma’nosida kelishi ko’rsatilgan. 

“Risk” so’zi ispancha-portugalcha so’zdan olingan bo’lib, “suv ostidagi qoya”22 degan 

ma’noni  bildiradi.  Taniqli  lug’atshunos  S.I.Ojegovning  rus  tili  izohli  lug’atida  “risk  -  bu 

muvaffaqiyatga  intilish,  baxtli  hodisaga  umid”  degan  ma’no  anglatadi  deyilsa,  mashhur 

Vebster lug’atida riskka “xavf, zarar va talafot ehtimoli” deb qaralgan. V.T. Sevryuk “risk - bu 

hol,  bir  ishlab  chiqaruvchining  situativ  holati”  degan  ta’rifni  bergan  bo’lsa,  rus  olimi 

A.Olьshanskiy  “risk  -  bu  zarar  ko’rish  yoki  manfaatni  qo’ldan  chiqarish  bilan  bog’liq 

ehtimollar o’lchamidir”2, degan ta’rifni keltiradi. 

Professor  V.Usoskin  “risk  doimo  noaniqlik  bilan  birga  kelib,  oxirgi,  o’z  navbatida 

oldindan  ko’ra  bilish  qiyin  yoki  mumkin  bo’lmagan  voqealar  bilan  bog’liq  bo’ladi”,  deya 

izohlaydi.  Ye.Stoyanova fikricha:  “risk  - bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad ola 

bilmaslik yoki zarar ko’rish ehtimolidir”5. 

Prof.  SH.Abdullaeva  tadqiqotlarida  “risk  -  xato,  ikkilanish,  noaniqlik,  mavhumlik  va 

hokozalar  deb  talqin  qilish  xalqaro  amaliyotga  mos  kelmasligi  va  shu  holatga  yaqinlashgan 

holda “risk” “bank riski”, “kredit riski” deb yuritilishni maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. 

A.O’lmasov, A.Vahobovlarning “Iqtisodiyot nazariyasi” darsligida “tadbirkorlik riski - 

bu firmaning ko’zlagan maqsadiga erishish yo’lida u duch keladigan iqtisodiy xavf-xatardir”, 

deya talqin etilgan. Kichik biznes faoliyatining har qanday turi bilan shug’ullanish risk bilan 

bog’liqdirki, shu boisdan riskning bu ko’rinishi tadbirkorlik riski deb ham ataladi. 

Iqtisodchi-olimlardan  T.Malikov,  O.Olimjonovlarning  risk  to’g’risidagi  qarashlari 

diqqatga sazovodir. “Risk” atamasi o’zbek tilidagi ayrim manbalarda “tavakkalchilik”, “xavf-

xatar”,  “tahlika”  va  “g’ov”  ma’nolarida  tarjima  qilinayotgan  bo’lsada,  ularning  hech  biri, 

mualliflar fikricha, “risk” atamasining asl ma’nosini bildirmaydi. “Zararlarni vujudga kelishi 

yoki daromadlarning ko’zda tutilgan darajadan kamroq olinishi ehtimoliga risk deyiladi”8. 

Kichik  biznes  risklari  hamda  uning  iqtisodiy  jihatlari  bo’yicha  klassik  va  neoklassik 

nazariyasining  qiyosiy  tahlili  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Tadbirkorlik  foydasi  tadqiqida 

klassik  nazariya  vakillari  Dj.Millь,  I.U.Seniorlar  tadbirkorlik  daromadi  tarkibida  foiz 

(qo’yilgan  kapitalga  ulush)ni,  tadbirkorning  ish  xaqini  va  risk  uchun  to’lov  (tadbirkorlik 

faoliyati bilan bog’liq riskni qoplash)ni ajratib ko’rsatishgan9. 

---

Tadbirkorlik riskining klassik nazariyasida risk uchun to’lov tanlangan boshqaruv qarori 

natijasida  ro’y  berishi  mumkin  bo’lgan  yo’qotishlarning  matematik  kutilishi  sifatida  talqin 

etilgan. Risk bu yerda tegishli qarorni amalga oshirishdan ko’rilajak zararni ifodalagan. 

Risk  mohiyatini  bunday  bir  tomonlama  talqin  etish  xorijiy  iqtisodchilarning  keskin 

tanqidiga uchradi va bu holat tadbirkorlik riskini tushunishning yangicha tizimiga asos soldi. 

1930-yillarda  iqtisodchilar  A.Marshall  va  A.Pigu  tadbirkorlik  risklari  neoklassik 

nazariyasi  asoslarini  ishlab  chiqdilar.  Mazkur  nazariyaning  asosi  quyidagi  ko’rsatmalarga 

tayanadi:10 mavhumlik sharoitida faoliyat yurituvchi va olinajak foydasi tasodifiy o’zgaruvchi 

bo’lmish  tadbirkor  har  qanday  bitim  tuzishda  ikki  mezonga  asoslanadi:  kutilayotgan  foyda 

miqdori va uning mumkin bo’lgan o’zgarishlari (tebranishlari) ko’lami. 

Bizning  fikrimizcha,  “tadbirkorlik  riski”  iqtisodiy  munosabatlarni  aniqroq, 

mukammalroq  tavsiflaydi.  “Tadbirkorlik  tavakkalchiligi”,  “tadbirkorlik  riski”ga  nisbatan 

falsafiy  nuqtai-nazaridan  olganda  sababdir,  ya’ni  “risk”  sezilib  qolganda,  anglab  qolingan 

sharoitda  kichik  biznes  sub’ekti  tavakkal  qilib  biron-bir  chora-tadbirni  ko’radi.  Demak, 

tadbirkorlik tavakkalchiligi bo’ladigan riskga qaramay amalga oshiriladigan harakatdir, ayni 

chog’da tavakkalchilik riskni ham tug’dirishi mumkin. Bunda u qilingan tavakkalchilik oqibati 

qanday bo’lishini ba’zan aniq ko’ra olmasligi mumkin. 

Risk iqtisodiy kategoriya sifatida ma’lum funktsiyalarini bajaradi va bu uning mazmun-

mohiyatini yanada oydinlashtiradi. 

Risk  funktsiyalari  ko’rib  chiqilayotgan  paytda  shuni  esda  saqlash  lozimki,  risk  o’z 

mohiyatiga  ko’ra,  nafaqat  zarar  keltirishi  mumkin,  balki  iqtisodiyotni  rag’batlantiruvchi 

xususiyatga  ham  egadir.  Lekin,  asossiz  yuqori  riskka  borish,  xuddi  riskdan  butanlay  voz 

kechilishi kabi zarardir. Yuqoridagilarni mujassamlashtiradigan bo’lsak, risk qilishdan oldin 

uni iloji boricha o’rganib, baholash va boshqarishga intilish lozim. Uni boshqarishda esa albatta 

risk tamoyillarini (o’z kapitali imkoniyatlaridan ortiq riskka bormaslik, risk oqibatlarini har 

doim hisobga olish zarur, kam miqdordagi foyda uchun ko’p miqdordagi mablag’lar bilan risk 

qilish kerak emas) hisobga olish kerak. 

Riskning  mohiyatiga  berilgan  ko’plab  ta’riflarning  tahlili  risk  vaziyatini  keltirib 

chiqaruvchi  asosiy  jihatlarni  ajratib  ko’rsatish  imkonini  beradi:  yuzaga  kelgan  holatning 

tasodifiy  xususiyati;  muqobil  qarorlarning  mavjudligi;  kutilajak  natijaning  ma’lumligi  yoki 

aniqlash ehtimolining mumkinligi; zararlar yuzaga kelish ehtimoli; qo’shimcha daromad olish 

ehtimoli. 

Yuqoridagi riskka berilgan ta’rif-tavsiflarning mazmun-mohiyatidan kelib chiqib, risk - 

bu kutilishi mumkin bo’lgan omad yoki xatar, ya’ni ko’zlangan foydani olish jarayoniga xos 

bo’lgan  umidsizlik  yoki  ko’p  mablag’larning  yo’qotilishi  va  shu  bilan  birga  ortib  ketishi 

ehtimolliklari bo’lib, u qandaydir holatlar, omillar ta’sirida kutiladigan foydaning pasayishi, 

ortishi yoki yo’qotilish ehtimolida namoyon bo’ladi. 

Risk  korxonalar  faoliyatining  barcha  bosqichlarida  mavjud  bo’ladi,  biroq  u  ko’proq 

kichik biznesning ilk bosqichi uchun xos bo’lib, malaka yetishmasligi oqibatidagi tadbirkorlik 

operatsiyalarini  yuritishdagi  kamchiliklardan  kelib  chiqadi.  Demak,  kishilarning  xohish-

irodasidan qat’iy nazar, tadbirkorlik sirlarini o’rganish natijasida mavhumlik bilan yuzma-yuz 

kelishga to’g’ri keladiki, uni oldindan belgilab bo’lmaydi. SHuning uchun tadbirkorning asosiy 

vazifasi riskdan qocha bilish emas, balki riskni seza olish, uning darajasini baholay olish va 

uning belgilangan chegaralaridan chiqib ketmaslik hisoblanadi. 

Risk mohiyati tavsifida “mavhumlik”, “risk” va yo’qotish tushunchalarini farqlash lozim. 

“Mavhumlik” - doimo amal qiladi va qaror qabul qilishning ayrim asosiy shartlari tasodifiy 

yoki no’malum bo’lgandagina yuzaga keladi. “Risk” - ro’y berishi mumkin bo’lgan kutilajak 

yo’qotish, biroq uning yuzaga kelishi majburiy emas. Mavhumlikdagidan farqli tarzda riskning 

omillari oldindan ma’lum va ushbu holat ularni baholay olish va boshqarish imkonini beradi. 

---

Mavhumlik  va  risklarning  kichik  biznes  korxonalarida  shakllanayotgan  foydaning 

yo’qotishlarga bog’liqligi 

Korxona  rahbari  foydani  shakllantirish  jarayonida  mavhumlikka  duch  kelganda,  u 

quyidagi ikki yo’ldan birini tanlashi mumkin. Birinchisi, qo’shimcha ma’lumot olishga harakat 

qilib, muammoni yana bir bor tahlil qilish orqali uni kamaytirishga harakat qilish. Rahbar bu 

qo’shimcha  ma’lumotlarni  o’z  tajribasi,  bilimi  va  mushohada  yuritish  qobiliyati  orqali 

uyg’unlashtirib, ayrim natijalarga sub’ektivlik yoki tahliliy ehtimollik xarakterini beradi. SHu 

bilan  birga,  bu  jarayonda  ekspertlarni  jalb  qilib  ham  bu  masalaga  yondashishi  mumkin. 

Ikkinchisi, o’tgan tajribalari asosida voqelikning ehtimoli to’g’risida raqamlarda ifodalangan 

xulosa  chiqarish  va  shunga  mos  ravishda  harakat  qilish.  Bu  ikkinchi  yo’ldan  qo’shimcha 

ma’lumotlar yig’ish uchun vaqt yetarli bo’lmagan sharoitda yoki ularni yig’ish harakati katta 

miqdordagi mablag’larni jalb etganda foydalansa bo’ladi. 

Risklarni korxonalar foydasiga ta’sirini baholash va kamaytirish maqsadida ularni turli 

belgilari bo’yicha tasniflash muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik biznes korxonalari joriy va 

uzoq  muddatli  vazifalarni  amalga  oshirishlarida  bir  qancha  risk  turlariga  duch  keladilar. 

SHuning  uchun  risklarning  tabiatini  va  turlarini  yoritish  uchun  ularni  tasniflash  maqsadga 

muvofiqdir. 

Ta’kidlash  joizki,  sof  risklar  ostida  biz  zarar  ko’rish  yoki  hech  qanday  natijaga 

erishmaslik  xavfini  tushunamiz.Spekulyativ  (moliyaviy)  risklar  esa  bu,  bir  tomondan 

resurslarni  yo’qotish  ehtimolligi  yoki  faoliyatining  mazkur  sohasida  resurslardan  oqilona 

foydalanishga qaratilgan variant bo’yicha daromadlarni oxirigacha ololmaslik havfidir. 

Moliyaviy  xizmatlarni  amalga  oshirish  bilan  bog’liq  risklar  operatsion,  texnologik, 

investitsion, innovatsiya, xavfsizlik kabi risklarni o’z ichiga oladi. Innovatsion faoliyat bilan 

shug’ullanuvchi  kichik  biznes  sub’ekti  garchand  o’zining  faoliyatini  ma’lum  risk  ostiga 

qo’ysa-da, u asosan belgilangan daromad olishni ta’minlaydi. 

Risklarni iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy shakllarga ham bo’lish mumkin. Masalan, 

ba’zi  risk  garchi  katta  moddiy-moliyaviy  zarar  keltirmasligi  mumkin,  ammo  kichik  biznes 

sub’ektining  mintaqadagi  yoki  xalqaro  nufuziga  katta  ma’naviy  zarar  keltirishi  mumkin. 

Bunday risk pirovard natijada boshqa shakllardagi zararlarni, yo’qotishlarni yetaklab kelishi 

mumkin. 

Bulardan tashqari, kichik biznes korxonalarining foydasiga o’ziga xos tadbirkorlik tashqi 

risklari ham ta’sir etishi mumkin. 

Yuqorida  ko’rib  o’tilgan  risk  turlarining  deyarli  barchasi  korxonalarning  foydasi 

shakllanishiga  ta’sir  etadi,  lekin  korxona  qaysi  iqtisodiyot  tarmog’ida  o’z  ish  faoliyatini 

yuritishiga qarab, risklar ta’siri darajasi ham o’zgarishi mumkin.