O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samdu oʻzbekiston-finlandiya pedagogika instituti

VA UNING XUSUSIYATLARI

Nutq – tildagi ifoda vositalardan foydalangan holda voqelikka aylangan fikrdir. Nutq, nutq odobi insonning ma’naviyatini – ma’rifatini belgilovchi asosiy mezondir. Demak kishining odobi, eng avvalo, uning nutqida ko‘rinadi. Nutq odobi nima? Nutq odobi deganda aytilishi zarur bo‘lgan xabarlarni tinglovchini hurmat qilgan holda, uning ko‘ngliga mos holda adabiy me’yordagi ifodalar bilan yetkazishdir. Xunuk xabarni ham tinglovchiga beozor yetkazish mumkin. Buning uchun so‘zlovchi tilni mukammal bilishi kerak. Muloyim, yoqimli, odobli so‘zlash

ham o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Unga yoshlikdan ibratli kishilarga taqlid qilish,
ulardan o‘rganish orqali erishiladi. O‘quvchi uchun eng yaxshi namuna o‘qituvchidir. Buni o‘qituvchi har doim his qilib turishi kerak.
Nutq odobi salomlashishdan boshlanadi. Salomlashishdagi xushmuomalalik
undan keyingi yaxshi suhbatga debocha bo‘ladi, tinglovchida yaxshi kayfiyat paydo qiladi. Salomlashishning ahamiyati boshlanadi. Salomlashishning ahamiyati haqida hindlarda shunday naql bor: “Bitta salom bilan beshta narsaga – o‘zini yengil sezish, shon-shuhrat topish, qut-barakali, ilmli bo‘lish va nihoyat uzoq umr ko'rishga erishiladi”. Ha, salomda gap ko‘p, salomlashish, salom berishning ham o‘ziga yarasha qonun-qoidalari bor.
Madaniyatli kishi o‘z aybini bo‘yniga ola bilishi, aybi uchun kechirim so‘rashni ham bilishi lozim. O‘z aybi uchun uzr so‘rash o‘z g‘ururini yerga urish emas, balki odoblilik va xushmuomalalik alomatidir. Yetuk kishiga yana xos fazilatlardan biri xayrlashuv odobidir. Tilimizda xayrlashganda ishlatiladigan “xayr”, “sog‘ bo‘ling”, “xayr, ko‘rishguncha”, “xayr, omonlikda ko‘rishaylik” kabi ta’sirchan iboralar mavjud. O‘qituvchi xonadan chiqayotganda “xayr, “sog‘ bo‘linglar”, “xayr, yaxshi qolinglar” kabi iboralarni ishlatsa o‘rinli bo‘ladi.
Savol va topshiriqlar:
1. Matnni o‘qing va o‘zbek tilida so‘zlab bering.
2. Nutq odobi tushunchasini izohlang.
3. Oilada, ishda, jamoat joylarida nutq odobini qanday saqlash kerak?
4. Nutqiy muomala jarayonida so‘z tanlash deganda nimani tushunasiz?
5. Matn bo‘yicha lug‘at tuzing.