O'zbеkiston rеspublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat chet tillar instituti roman german tillari fakulteti

2.2 Badiiy tarjimada leksik-grammatik vositalar va ularning tarjima muammolari

Tarjimada lingvomadaniy aspektlardan to’g’ri foydalanish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Biz badiiy tarjimada bu yo’nalishning nuqtai nazarini va qanday qilib lingvomadaniyatga oid so’z va fikrlarni to’g’ri shaklda yetqizib berish masalalirini ko’rib chiqishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik.

Muloqotga kirisha bilish ko’nikmasini shakllantirish. Bu prinsip tarjima bilan shug’ullanadigan kadrlarning turli madaniyatlararo muloqotlarda yuzaga keladigan holatlardagi real yondashuvga tayyorgarlik darajasini oshirish deganidir. Ya’ni har qanaqangi murakkab vaziyatda tarjima matnini qiyinchiliksiz to’g’ri yoritib berishni ta’minlash kerak.
Birlashtira olish. Tarjimondan turli sohalardagi boy bilimga ega bo’lishini talab qiladi. Bir vaqtning o’zida ham professional axborot yetqazuvchi vazifasini, ham akademik ijtimoiy bilim egasi bo’lishini talab qiladigan prinsip.
Tarqoq ma’lumotlardan foydalana olish. Bu prinsip tarjimondan tarjimaga qadar ega bo’lgan turli sohalardagi ma’lumotlaridan aynan tarjima asnosida foydalan olish qobiliyatini rivojlantirish ko’nikmasini nazarda tutadi.
Ilmiy va texnik matnlarni tarjima qilish jarayonida quyidagi talablarga amal qilinishi lozim: tarjima ekvivalentiga, tarjima aniqligiga, tarjima ma’lumotlar sifatiga, tarjima mantiqiviyligiga va uning yoritilish sifatiga. Ilmiy-texnik matn sifatli tarjimaga ega bo’lishi uchun, tarjimon quyidagi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishi lozim:
- Chet tili nazariyasi, tilning fonetikasiga, leksikasiga va grammatik tuzilishi haqida bilimga ega bo’lishi lozim;
- Ilmiy va texnik matnlarni tarjima qilish xususiyatlar ko’nikmasi amalyotiga;
- Lingvistik amaliy bilimga (tarjima usullari, transformasiya, so’zlar ekvivalentini almashtirish ko’nikmasi, so’zlar qo’shish ko’nikmasi, atamalr bilan tasvirlash ko’nikmasi va hakozo);
- Matnni tarjima qilish jarayonida gap mazmuni va jumlalarni ishlata olish ekstralingvistik bilim va qobliyatiga ega bo’lish lozim (bunda maxsus ilmiy – texnik matnni tarjima qilishda yetarli ma’lumotlarga ega bo’lish talab qilinidi) .
Tillarning grammatik tizimlari har xil bo'ladi, ammo har qanday tilning grammatik tuzilishi ma'lum bir tarzda ona tilini biluvchi va dunyoni tushunadigan mantiqiy aloqalar tizimini aks ettiradi. Ushbu mantiqiy ulanishlar tizimi universaldir va tilning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq emas. Shu sababli shunga o'xshash grammatik shakllar va kategoriyalar tillarda mavjud, ammo ko'pincha shunga o'xshash grammatik toifalar qiymatlar hajmi, funktsiyalar, foydalanish chastotasi va boshqa parametrlar nuqtai nazaridan to'liq mos kelmaydi, shuning uchun grammatik shakllarning to'liq mos kelishi kam uchraydi.
2. Tilning grammatikasi va leksikasi o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik leksik, ya'ni leksemalarda ifodalangan, bir tilda leksema bilan ifodalangan ma’n o boshqa tilda grammatik jihatdan ifodalanishi mumkin. Shu sababli, TTda biron bir grammatik vositaning yo'qligi tarjimada hal qilib bo'lmaydigan to'siqlarni keltirib chiqarmaydi. Biroq, grammatik ma'no leksik ma'nodan farq qiladi, chunki, agar matnda biro n bir toifadagi so'zlar bo'lsa, ularni tushunib bo'lmaydi.
3. Aksariyat hollarda grammatik ma'nolar tillararo, ya'ni til tashqarisida bo'lgan biron bir hodisani aks ettirmaydi, shuning uchun tarjima uchun ahamiyatsiz. Asl matnning grammatik shaklining o'zi ga xos xususiyatlari tarjimada ular stilistik rol o'ynagan taqdirdagina uzatiladi, lekin ular odatda to'g'ridan takrorlanmaydi, ammo matndagi vazifalari tiklanadi. Asl matnto'g'ri ning grammatik shaklini takrorlash tarjimonning o'zi bilan tugashi mumkin em as. » « <...> rasmiyyozishmalarning yo'qligi sababli rasmiygrammatik ma'noda aniq tarjima qilish umuman mumkin emas; ko'pincha TTning o'zaro taqsimlanish normasiga to'g'ri kelmaydi va ba'zi hollarda bu stilistik jihatdan imkonsizdir . « Tarjima jarayonida grammatik taqqoslashning qiyinligi shundaki, grammatik shakl uning leksik tarkibiga bog'liqligi hisobga olinmasa, bunday taqqoslash o'lik harf bo'lib qolaveradi » .
4. Grammatik darajadagi tarjima bilan bog'liq muammolar quyidagi hollarda yuzaga keladi: 1) ta rjima tilida grammatik ma'no yo'q (tushuntirilmaydi); 2) ChT va TTma'no TTda grammatik ma'no tuzilishida tafovutlar mavjud: grammatik da bir nechta ifoda shakllariga ega bo'lishi mumkin; grammatik shaklning miqdoriy ishlatilishida farqlar mavjud; Grammat ik ma'no mazmunli invariant tarkibiga kiradi. A.V.Fedorov ChT va TT o'rtasidagi grammatik tafovutlarning uchta asosiy turini ajratadi: 1) ChT va TTda rasmiymavjud; grammatik yozishmalar bo'lmagan elementlar 2) ChT va TTda rasmiy muvofiqliklar bo'lmagan, a TTmmo muqarrar ravishda ning har qanday matnida ishlatiladigan elementlar mavjud; 3) TT da ChT elementlariga rasmiy ravishda mos keladigan, ammo bajarilgan funktsiyalarda farq qiluvchi elementlar mavjud . Bundan tashqari, grammatik transformatsiyalar ham sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin.

Eng asosiysi tarjimada bilinmas muammolardan biri bu tarjimon “ilmiy tarjima” nima ekanligini to’liq tushunchaga ega bo’lmaslik. Ilmiy tarjimani muvofaqiyatli bajarish uchun, uni boshqa tarjima turlaridan farqi nimada ekanligini tarjimon tasavvurga ega bo’lishi shart. Umuman olganda, ilmiy uslub tarjmasi, tadqiqot mavzusiga oid ko’plab matnlarni o’z ichiga oladi – tezislardan boshlab, referatlar va maqola taqrizlarini, doplom, dissertatsiya va monografiya qo’l yozmalari o’zida mujassam etadi.

Yuqoridagi ish turlarini tarjima qilishda quyidagi faktorlarga e’tibor berilishi lozim: tarjima maqsadi, tarjima uslubi, tarjimadagi matnni tashkil qilish va uning qismlari o’rtasidagi uzviy bog’liqlik munosabatlar. Akademik matnlarning tashqi tuzilishidan tashqari (Boblar, bo’limlar, paragraflar), uning ichki tizilishi ham mavjud. Ilmiy matnlarni tarjima qilishda o’ziga xos xususiyatlar mavjud - bu umumiy ma’lumotlardan material muammolarni belgilab olish va ularning yechimini taqdim etish usulidir.
Badiiy tarjima bilan shug’ullanadigan tarjimondan nafaqat xorijiy tilni puxta egallashi, balki shu til tarixini, madaniyatini, xalqaro madaniy aloqalarga oid bilimlarni, psixologiya sohasini, xalqlar va dinlar tarixini bilishi ham talab etiladi. Tildan universal vosita va etnik madaniyat sifatida foydalanish mumkin. Lekin madaniyatni tilga oid birliklarda semantika shaklida ko’rsata olish uchun yuqorida sanalgan sohalarda yuqori bilimga ega bo’lish muhimdir. Shuning uchun xorijiy tilni puxta o’rganishda albatta shu tilni professional o’rganish fanlari bilan bir qatorda shu tilning metodikasini, madaniyatini, adabiyotini, mamlakatshunosligini, og’zaki va yozma tarjima nazariyasi va amaliyoti fanlarini ham qo’shib o’rgatishga jiddiy ahamiyat berish kerak. Natijada bo’lajak mutaxassis shu xorijiy tilni chet tilida yozilgan manbaalardan qabul qila oladigan va baholaydigan darajaga yetishi, tarixiy va madaniy merosga hurmat va e’tibor bilan yondashishi, ma’lumotlarni ijtimoiy va madaniy nuqtai nazaridan farqlay olishi, badiiy tarjimani amalga oshirishda mantiqiy ketma- ketliklardan foydalana olishni shakllantirishi, asl matndagi mohiyatni buzmasdan tarjimada to’g’ri ochib bera olishi professional darajaga ko’tariladi.
Badiiy tarjimada lingvomadaniyat aspektlarining yanada chuqurroq va to’liqroq yoritilishida nimalarga e’tibor berishimiz kerakligini keeling ko’rib chiqamiz:
1. Transformatsion metodlardan foydalanish, ya’ni murakkab va qo’shma gaplarni oddiy sodda gaplarga aylantirib, tarjima orqali uzatish metodi. Bu metodga misol qilib grammatik transformatsiya (bu jarayonda so’zma- so’z tarjima xavfli hisoblanadi), sintaktik transformatsiya ( asl matnni ma’no va leksik jihatdan ma’nosi o’zgarmagan holda ekvivalent matnga o’girish), leksik transformatsiyalarni misol qilib keltirishimiz mumkin.
2. Matnni tarjimadan oldin tahlil qilish metodi. Matn tuzilishini, tarjima matnini yetqazib beruvchi auditoriyani, ma’lumot tarkibini, matn janrini, tarjima maqsadini tarjimani amalga oshirmasdan tahlil qila olish.
3. Atoqli otlar, geografik nomlar, millat nomlarining tarjimasini bilish
4. Ingliz tilidagi fe’llar nominalizatsiyasi va ularning shakllarinin tarjimasi
5. Siyosiy idiomalar tarjimasi
6. Antonimlar tarjimasidagi o’ziga xos xususiyatlar
7. Qisqartma so’zlar tarjimasi
8. Tarjimadagi siyosiy tuzatishlar tilga oid taktlardan foydalanish
Tarjimada har qanaqangi janrda o’ziga xos murakkabliklar mavjud. Masalan oddiygina yumor va hazil-mutoyibani misol qilib olaylik. Yumor- butun insoniyatga xos bo’lgan milliylikdir. [1, 11) Madaniy aspekt yumorning asosi hisoblanadi. Chunki yumor uchun inson yashaydigan jamiyatning ta’siri juda kattadir. Har bir millatning o’z qadriyatlari, an’analari mavjud. Boshqa millatlardan farq qiladigan o’z fikrlash tarzi bor.
Masalan o’zbek va ingliz yoki rus va ingliz tilidagi hazil- mutoyibalarni taqqoslash juda mushkuldir. Inglizlarga xos bo’lgan yumor juda o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ko’pchilik ingliz hazil- mutoyibasini hazm qila olmaydi. Shuning uchun tarjimon tarjima jrayoniga e’tibor bilan yondashuvi lozim. Tarjima qilingan matnni mutolaa qilayotgan o’quvchi ingliz madaniyatiga ilk marotaba duch kelayotgan bo’lsa ham qayerda kula olishi kerakligini to’g’ri topishi va aynan o’sha yerda mutoyibani his qila olishi tarjimon mahoratiga bog’liq. Tarjimon mahorati esa o’z navbatida ingliz madaniyati va hayot tarzidan qay darajada boxabarligiga bog’liqdir. Hazil- mutoyiba inson hayotining ajralmas qismi hisoblanadi. Kattalar uchun ham, bolalar uchun ham predmetlarni o’rganib, esda oson olib qolishga yordam beradi. Xorijiy tillarni o’rganishda esa o’rganilgan materiallarni esda oson olib qolish va o’zlashtirish uchun yaxshigina vosita hamdir. Undan tashqari odamlarning bir-biri bilan tez til topishishini va jamiyatga qisqa vaqt orasida singib ketishini ta’minlaydi. Yumor hissi bo’lmagan kishining jamiyatga qo’shilib ketishi juda murakkabdir. Masalan ingliz xalqi ob- havoga oid vaziyatlardan hazilda ko’p foydalanishadi. Lekin bu biz uchun tushunarsiz bo’lishi mumkin. Tasavvurimizga sig’dira olmasligimiz tabiiy albatta. Lekin palov- o’zbek xalqining ajralmas kundalik tansiq taomi hisoblanganidek ob-havoga oid hazil- mutoyiba ham inglizlar uchun kundalik hayotdagi kichkina bir jihatdir. Ingliz tilidagi yumorni tushunishga xalaqit beradigan ba’zi narsalardan biri bu- ingliz tilining o’zi hamdir. Ingliz tilidagi so’z o’yini asosida qurilgan hazil- mutoyibalarni tarjima qilish juda mushkul vazifa hisoblanadi. Bu holatda nafaqat ingliz tilini chuqur va nihoyatda puxta o’rganganligimiz, balki o’z ona tilimizdagi nozik qirralarni ham chuqur egallaganimiz va tarjima asnosida mohirona foydalana olishimiz kerak bo’ladi. Nafaqat tilga oid bilimlar, balki bizning ingliz xalqi madaniyati bilan yaxshigina tanishib chiqqanligimiz ham qo’l keladi. Shu xalq mentalitetini yaxshi bilsakkina tarjimada yumorni chiroyli uzata olishimiz mumkin bo’ladi.
Hattoki rangni anglatadigan so’zlarda ham har bir xalqning madaniy an’analari ko’zfa tashlanadi. Qizil rangni olib qaraydigan bo’lsak, AQSHda xavf, Fransiyada aristokratizm, Hindistonda hayot va ijod, Yaponiyada g’azab, Xitoyda esa baxt timsolidir. Qiziq tarafi shundaki, ranglarning ramziy timsoli lingvomadaniy nuqtai nazardan bir necha ma’noni anglatishi ham mumkin. Masalan rus tilida sariq rangning ramziy ma’nosi bir tarafdan quyosh rangidan kelib chiqib, abadiylik timsoli bo’lsa, ikkinchi tomondan kasallikka ishoradir. Shunaqa holatlardan kelib chiqib qaraladigan bo’lsa rang tushunchasi o’zida ijtimoiy- madaniylik bilan birga emotsional va hissiy omillarni ham o’zida aks ettiradi. Bizga ma’lumki, ranglar sovuq va issiq va hattoki qaynoq ranglar guruhiga bo’linadi. Ranglar ko’rinishiga ko’ra ham ba’zi ramziy ma’nolarni anglatadi. Ingliz tilida ko’k rang alohida rang sifatida emas, qora rangning ochroq ko’rinishi hisoblanadi. Ingliz tilidagi “to be blue in face” va “to be black in face” rus tilida “побелетьотзлости”, o’zbek tilida “g’azabdan ko’karib ketish” iboralari orqali ifoda etiladi. Shubhasiz, ranglar har bir xalq madaniyatida his-tuyg’ularni ifodalash vositasi hisoblanadi va badiiy adabiyotda ma’no ta’sirchanligini oshirish maqsadida keng foydalaniladi. Bunday iboralardan foydalanish o’z navbatida o’quvchiga ham kerakli darajada emotsional ta’sir qila olish kuchiga egadir.
Tarjima sohasidagi mutaxasislarning lingvomadaniy bilimlarini puxta egallashlarini tarjima nazariyasi fanlari orqali shakllantirish kerak va bu bilimlaridan turli janrlardagi materiallarni tarjima qilish jarayonida amaliy foydalanishlarini to’g’ri yo’lga qo’yishni ustuvor yo’nalishga aylantirish kerak.
Tarjima sohasidagi ishlarni amalga oshirish uchun tanlangan xorijiy tillardagi til birliklarini puxta o’rganish lingvomadaniy tahlil jarayonida katta ahamiyatga egadir. Undan tashqari madaniyatlararo farqni idrok qila olish uchun asl matn tilidagi xalq mentalitetini ham tushunish va o’rganish talab etiladi. Tarjima normalariga muvofiq tarzda leksik, grammatik, stilistik uslublarini o’z o’rnida qullay olish tarjima sifatini yaxshilaydi.
Tarjima turli tilshunos olimlar tomonidan turlicha talqin qilingan. Bir tilda yozilgan kitobni ikkinchi tilga o‘girish - deb javob beradi bir kishi. Boshqasi esa bu ta‘rifga e‘tiroz bildiradi: - Tarjima qilinayotgan narsa kitob emas, og‘zaki nutq yoki kinofilm bo‘lsachi?
Tarjimaning asosiy xususiyati uning boshqa til vositalari bilan qayta yaratilishidan iborat ijodiy jarayon, so‘z san‘ati ekanligidadir.
Badiiy tarjima - badiiy ijod sohasidir. Chunki tarjimaning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, badiiy tarjimaning o‘z xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar badiiy adabiyotning tabiatidan kelib chiqadi. Chunonchi, agar fanda asosiy narsa fikr, fakt, tahlil, sxema bo‘lsa badiiy asarda obraz, tasvir va hikoya qilinayotgan voqeaning ta‘sirchanligi muhim ro‘l o‘ynaydi. Xuddi shu omillar badiiy tarjima uchun muqarrardir.
Tarjima qilish uchun so‘zning muayyan lug‘aviy ma‘nolarini bilishning o‘zigina kifoya qilmaydi. Buning uchun tarjimon so‘zning aynan shu kontekst ichidagi sifati, eskirganligi, yangillik, majoziylik, hurmatlash, e‘zozlash, pardalash, piching, g‘azab, haqorat va hokazo ma‘nolarini bilmog‘i, so‘ngra o‘zbek tilidan o‘sha ko‘rsatkichga muvofiq keladiganini topa olmog‘i kerak. Buning uchun esa tilni faqat ―bilishgina‖ emas, uni tushunish, his qila olish lozim.
Tarjima jarayonida leksik vositalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan grammatik vositalardan o‘gira bilish ham munaqqiddan zargarona mahoratini talab etadi.
Badiiy tarjimaning boshqa turdagi tarjimalar, ilmiy-texnika kitoblari, ijtimoiy-siyosiy asarlar tarjimasidan farqi badiiy adabiyotning o‘z sohalaridan farqlanishlariga o‘xshaydi. Boshqacha aytganda badiiy tarjimaning o‘ziga xosligi badiiy adabiyotning o‘ziga xos sifatlari bilan belgilanadi. Lekin badiiy tarjimaning asl badiiy adabiyotdan farqi unda filologik tahlil va leksik-grammatik qiyosning ishtirok etishi bilan belgilanadi.
Chunonchi, yozuvchi, shoir yoki dramaturgdan shu janrlardagi asarlarni o‘z tiliga o‘girish ishi bilan shug‘ullanuvchi ijodkorning farqi shundaki, tarjimon muallifning aytmoqchi bo‘lgan fikrlarini boshqa tilda qayta ifodalaydi, uning asarini qayta tiklaydi. Bunda esa tasvirdan tashqari qiyos va tahlil ham ishtirok etadi. Yozuvchi grammatik maqsadlarda o‘zi tasvirlayotgan davr hamda turli ijtimoiy tabaqalarning til xususiyatlarini, personajlar tilining o‘ziga xosligi deyilganda turli leksik-grammatik vositalardan foydalanadi. Ba‘zan ayrim grammatik vositalarni tarjimada ifodalash imkoni bo‘lmaydi.
Yozuvchining o‘ziga xos uslubi, obrazlarning talqin qilinishi voqelikka munosabati badiiy jarayoning yakunlovchi bosqichida shaklning asosiy tomonlarini yaxlit aks ettiruvchi xususiyat sifatida asarda zohir bo‘ladi. Uslubni muallifning umumiy bisotidan ajratgan xolda, ko‘r-ko‘rona asarning lingivistik xarakteristikasiga aylantirib qo‘yish mumnik emas. Obraz bilan uslub o‘zaro chambarchas bog‘langan. Obraz bilan uslubning bir-biriga bog‘liqligi, o‘zaro taqozodorligi yozuvchining voqelikni badiiy aks ettirishiga asoslanadi.
Uslub yozuvchi ijodining uning asarlarida takrorlanib turadigan asosiy tipik g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari majmuasidir. Yozuvchining dunyo qarashi va u yaratgan asarlarning mazmuniga aloqador asosiy g‘oyalar, muallif ko‘proq tasvirlagan syujet va xarakterlar silsilasi sa‘natkor ijodida tez-tez uchrab turadigan badiiy tasvir vositalari o‘ziga xos tili uning indivudial uslubini tashkil etadi.


Xulosa

Misol uchun:

Not long-ago computers were considered an amazing invention. Today they form part of our everyday lives. The latest thing today is Virtual Reality. A Virtual Reality system can transport the user to exotic locations such as a beach in Hawaii or the inside of the human body.
O’zbek tili tarjimasi:
O’tgan davrda kompyuterlar ajoyib ixtiro deb hisoblanar edi. Bugungi kunda ular bizning kundalik hayotimizning bir qismini tashkil qiladi. Oxirgi ixtrolardan biri - bu Virtual haqiqat. Virtual haqiqat tizimi foydalanuvchlarni Gavayidagi plyaj yoki inson tanasining ichki qismi kabi ekzotik joylarga olib borish imkoniyatiga ega.
Misolda ko’rib turganimizdek ingliz tilidan o’zbek tiliga bajarilgan tarjima to’liq tarjima qilinmagan, aksincha transformaiyaga duch kelgan. Yani original matn o’zbek tilida boshqa so’zlar bilan ma’nosi yoritilgan.
Tarjimaning transformatsion modeli amerikalik tilshunos N. Xomskiyning “transformatsion yoki generativ grammatika” g’oyalari bilan bog’liq. Ushbu nazariya doirasida tarjima matni yaratish jarayoni boshlang’ich tilning birliklari va tuzilmalarini tarjima tilining birliklari va tuzilmalariga sintaktik ravishda aylantirish sifatida ko’rib chiqiladi, bunda tarjima jarayonining bosqichlari va usullariga katta e’tibor beriladi. Shuningdek, ushbu nazariya amerikalik tarjimashunoslari K. Nayde, B.O. Kads va V. Koller asarlarida ham eslatilib o’tilga. Umuman olganda, transformatsion nazariya g’oyalari tarjima bilan bir-biri bilan bog’liq bo’lgan va tillar juftligini tarjima qilish jarayonida o’zaro bog’liq bo’lgan tuzilmalar va birliklarni aniqlashda tarjimashunosikdagi imkon beruvchi muhum usullaridan biri.