O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti

MAQOLLAR VA ULARLARNING MAVZU JIHATIDAN 
TURLARI. HIKMATLI SO‘ZLAR 
Reja: 
1.
Maqol – mantiqiy mushohada namunasi va dono gap donishmandlik 
mahsulidir. 
2.
Maqol janrining mavzu doirasi va badiiy talqini. 
3.
Hikmatli so‘zlar va ularning o‘ziga xos xususiyatlari.
4.
Buyuk mutafakkirlarning hikmatlilari – odob-axloq manbai. 
Darsning_maqsadi.'>Tayanch tushunchalar:
Xalq og‘zaki ijodi, folklor, maqol, hikmatli so‘zlar. 
Darsning maqsadi.
Maqol janrining xalq og‘zaki ijodida tutgan o‘rni, mavzu 
doirasi, hikmatli so‘zlar ularning tili va badiiy xususiyatlarini yoritib berish. 
Darsning
metodik ta’minoti.
Ko‘rgazmali o‘ quv qurollari, fol’klorshunos 
olimlarning kichik janrlarga bag‘ishlangan ilmiy-tadqiqot ishlari, risola va 
monografiyalarini talabalarga namoyish qilish. 
Darsning mazmuni 
Maqol deb xalqning ijtimoiy-tarixiy, hayotiy-maishiy tajribasi umumlashgan 
badiiy, obrazli mulohazalardan iborat hikmatli so‘zlarga aytiladi. Maqol o‘zbek tilida 
maqol, tojiklarda zarbulmasal, ruslarda poslovitsa, arablarda (jonli so‘zlashuvda) naql, 

---

117 
turklarda ata so‘zi atamasi bilan yuritiladi. Maqol atamsi arabcha [ڶوق] – qavlun – 
gapirmoq, aytmoq so‘zidan olingan. 
Maqollarda so‘z qimmati alohida yorqin ifodalanadi. Chunki maqollardagi 
so‘zlarni boshqasi bilan almashtirish, biron so‘z qo‘shish mumkin emas. Ular milliy til 
tarkibida qoliplashgan holda namoyon bo‘ladi. Bu janr dunyodagi hamma xalqlar 
og‘zaki ijodida bor bo‘lib, hajm, shakl, yaratilishi maqsadiga ko‘ra mushtarak 
hisoblanadi. Hatto nomlanishida ham yaqinlik aniq seziladi. Jumladan, arablarda 
“qavlun” – gap, so‘z ma’nosini ifodalasa, tojiklarning “zarbulmasal” atamalarida misol 
keltirish, ruslar “poslovitsa”sida so‘zlar bilan fikrni ifodalash, turklardagi “ota so‘zi”da 
esa ajdodlar fikrini eslash ma’nosi yetakchi. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu 
lug‘otit turk” asarida ham “sav” atamasi otalar so‘zini eslash tarzida keltirilgan.Xullas, 
maqol atamasi umumiy mazmun jihatdan “so‘z” tushunchasi bilan bog‘lanadi. 
Dunyodagi hamma xalqlar og‘zaki ijodida maqollarchalik shaklan va mazmunan 
o‘zaro yaqin janr deyarli yo‘q. Masalan, ruscha “Shilo v meshke ne utaish” (bigizni 
qopda yashirib bo‘lmas) – o‘zbekcha “Oyni etak bilan yopib bo‘lmas”; inglizlarda 
“Yeast and West, home is best” (Sharqmi, G‘arbmi, uying eng yaxshisi) – o‘zbekcha 
“O‘z uying, o‘lan to‘shaging”; Vetnamda “Risoval drakona, poluchilsya chervyak” 
(Ajdar suratini ishlagandim, chuvalchang bo‘lib chiqdi) – o‘zbekcha “Men dedim o‘ttiz 
– Alloh dedi to‘qqiz”, osetinlarda “Yego v seni ne puskayut, a on lezet v komnatu” – 
o‘zbekcha “O‘ziga yeng bo‘lmagan, o‘zgaga en bo‘larmi”; tatarlarda “Tovuq tuxum 
qo‘ymasdan, egasi jo‘ja sotmoqchi” – o‘zbekcha “Jo‘jani kuzda sana”; ruslarda “Na 
chujoy strane i vesna ne krasna” (o‘zga yurtda bahor go‘zal emas) – o‘zbekcha “O‘zga 
yurtda 
shoh 
bo‘lguncha, 
o‘z 
yurtingda 
gado 
bo‘l” 
ma’nolarini 
ifodalaydi.Folklorshunos olimlar maqollar va matallarni o‘rganuvchi sohani 
paremiologiya deb atashadi. Paremiya – yunoncha chuqur ma’noli gap, hikmatli so‘z, 
ibora, maqol, matal ma’nosini beradi. Maqollarning janr xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: 
Maqollarning hajmi qisqa va cheklangan. 
1.
Maqollar mazmunan serko‘lam va chuqur ma’noni ifodalaydi. 
2.
Xalq maqollari shaklan she’riy va nasriy bo‘ladi. Ammo nasriy maqollar 
ham she’riy misralarni eslatadi. Masalan: Ko‘za kunda emas, kunida sinadi. 
3.
Maqollarda hayotiy voqea-hodisa haqida qat’iy hukm ifolanadi. Bu hukm 
musbat yoki manfiy mazmunda aks etadi. 
4.
Maqol shaxs hayotidagi xususiy vaziyatni xalq, omma, hayot nuqtai 
nazardan umumlashtiradi. 
5.
Maqol matni tilshunoslikda shaxsi umumlashgan gap hisoblanadi. 
Xalq maqollari tarixi o‘nlab asrlar bilan o‘lchanadi. O‘rxun-Enasoy bitiglarida 
“Oriq va semiz buqani (birov) tezagidan bilsa, birov oriq va semiz buqani ajrata 
olmaydi”, “Yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish, ingichka yo‘g‘on 
bo‘lsa, uzadigan bahodir emish” kabi maqolni eslatuvchi parchalarni o‘qiymiz. 
Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘oti-t-turk” tadqiqotida dala safarlarida yozib 
olgan 268 maqol matnini keltirgan. Bu namunalar qatorida biroz o‘zgarish bilan 
yashayotgan quyidagilarni uchratamiz: “Otug‘ uzguch birla o‘churmas” – O‘t alanga 
bilan o‘chirilmas; “Tog‘ toqqa qavushmas, kishi kishiga qavushar” – “Tog‘ tog‘ bilan 

---

118 
uchrashmas, odam odam bilan uchrashar”. Ayni paytda “Õt tesa, ag‘iz kuymas” – o‘t 
degan bilan og‘iz kuymaydi; “Tulki o‘z iniga ursa, uzuz o‘lur” – tulki o‘z iniga qarab 
hursa, qo‘tir bo‘ladi kabilar bugungi kunda unutilgan. Ular o‘rniga “Holva degan bilan 
og‘iz chuchimas”, “Vataniga tosh otgan vatangado bo‘ladi” degan maqollar 
qo‘llanmoqda. Xalq maqollarining mazmun ko‘lami inson hayotining turli sohalarini 
qamraydi. Inson hayotidagi voqea-hodisalarning cheki yo‘q ekan, maqollar mazmuni 
chegarasini ham o‘lchab bo‘lmaydi. Maishiy hayotdagi kichik bir e’tiborga 
arzimaydigandek ko‘rinuvchi lavhadan tortib chuqur falsafiy mushohada ifodasigacha 
maqollar mazmunida o‘z aksini topgan. Agar “Uyga palos yarashur, xotinga libos” 
maqoli maishiy hayotga taalluqli bo‘lsa, “Yozda miyang qaynasa, qishda qozoning 
qaynar” maqolida vaqtni bekor o‘tkazmaslik, aql bilan ish ko‘rish insonga hayot 
imkonini yaratishi qayd etiladi, “Vaqting ketdi – baxting ketdi” maqolida esa falsafiy 
mazmun ifodalangan bo‘lib, inson taqdirida Vaqt tushunchasining qanchalar muhim 
ekanligi ta’kidlangan. Maqollarni tasnif qilishning bir turida mazmun yetakchi 
hisoblanadi. Unga ko‘ra Vatan, mehnat, xalq, ilm-hunar, mardlik, mehmon, 
tadbirkorlik, muhabbat va vafo, yaxshi so‘z – jami 30 ga yaqin mavzular qayd etilgan. 
Ammo bu mavzularni yana ko‘paytirish ham, kamaytirish ham mumkin. Muhimi, 
mazmun yetakchi bo‘lgan tasnifda masalani har tomonlama ifodalashga urinish aniq 
seziladi. “Bulbul chamanni sevar, Odam – vatanni”. Mazkur maqolda inson ruhiy 
olamida Vatan tushunchasining ahamiyati qayd etilgan. Maqoldagi Vatan so‘zida faqat 
muayyan hudud, manzil, o‘rin-joy, tabiat aks etgan, desak yanglish bo‘ladi. Bu so‘z 
ma’no jihatdan ajdodlar ruhi, ma’naviy meros obidalari, qadriyatlar, millat birligi, 
mentalitet xususiyatlari bilan uyg‘unlashadi. Bulbul chamanda qanchalar yayrasa, 
inson o‘z vatanida shunchalar erkin his qiladi. Bulbulni bog‘larsiz, gulzorsiz, 
chamansiz tasavvur etib bo‘lmaganidek, odamni o‘z ona diyorisiz tasavvur qilib 
bo‘lmaydi. Bu maqolni aytganimiz zahoti Zokirjon Furqatning chet ellardagi azobini 
ta’riflab o‘z vatanini sog‘ingani yodga tushadi: “G‘amingda kecha – tong otquncha 
yig‘lar, Tong otg‘och, dag‘i kun botquncha yig‘lar”. Vatan haqidagi maqollarda 
qiyoslash, taqqos yetakchidir: Kishi yurtida shoh bo‘lguncha, O‘z yurtingda gado bo‘l. 
Ma’lum bo‘ladiki, bu maqol avvalgi namunadagi mazmunni chuqurlashtiradi. Moddiy 
ta’minotdan ko‘ra ma’naviy ehtiyoj muhimroq ekani ifodalanadi. Tajribasiz odam 
hayotdagi hamma muammoni iqtisod bilan o‘lchaydi. Uning uchun turmush to‘kinligi 
har qanday tushunchadan afzaldek tuyiladi. Lekin Boburdek shoh o‘z diyorini eslab 
azoblanganidan xulosa chiqarsak, maqoldagi fikrning qanchalar aniq va ibratli tarzda 
berilgani ma’lum bo‘ladi. Endi boshqa bir maqolga murojaat qilaylik: Ona yurting 
omon bo‘lsa, Rangi-ro‘ying somon bo‘lmas. Bu maqolda shaxsning ona yurtida 
yashashi va istiqomat qilishi undan ma’lum burchni ham talab qilishi ifodalangan. 
Inson o‘z yurtida bemalol yashashi mumkin. Ammo bu yurt omon bo‘lsa, ya’ni tinch 
bo‘lsa, erkin-ozod bo‘lsa. Yurt tinchligi, erkinligi, ozodligi esa xalqning o‘z yurtiga 
bo‘lgan iymonli munosabati oqibatida vujudga keladi. Agar xalq og‘zaki ijodi 
asarlarini tahlil qilsak, Vatan mavzuiga alohida e’tibor berilganiga guvoh bo‘lamiz. 
Tarixiy ma’lumot va hujjatlar bevosita xalq farzandlarining ajdodlar vasiyatiga sodiq 
ekanliklarini tasdiqlamoqda. Qayta-qayta ko‘p namunalarda vatan ozodligi, erkinligi 
haqidagi ta’kidning kuchayishi bejiz emas. Ko‘pincha, bu maqollarda vatan va el 

---

119 
tushunchasi uyg‘unlashadi: Eling omon bo‘lsa – sen omon. Eling, yurting bo‘lmasa, 
Oying kuning bo‘lmasin. Xullas, xalq maqollarida qaysi mavzu, hayotning qaysi sohasi 
haqida fikr yuritilmasin, tanlangan muammo har tomonlama, atroflicha yoritiladi. 
Bularning hammasi o‘zbek xalqining asrlar davomida naqadar dono va aqlli ijodkor 
farzandlarga ega ekanini dalillaydi. Xalq maqollarining uzoq o‘tmish mahsuli ekanligi 
ayrim namunalarni bugungi kunda tushunish oson emasligini ham izohlaydi. Ba’zan 
maqollar qatorida shundaylari ham uchraydiki, hatto umumiy fikr nima bilan bog‘liq 
ekanligini anglash qiyin bo‘lib qoladi. Masalan: “Bir pul berib yig‘latdim, ming pul 
berib yupatdim” maqolini olaylik. Bu maqolning mohiyatini maqoldagi fikr yo‘nalishi 
va qarshilantirish usulidan taxmin qilish mumkin, xolos. Ya’ni umumiy mazmunda 
nojo‘ya qilingan harakat yoki tadbir oxir oqibatda insonga qo‘shimcha tashvish 
keltirishi mumkinligi haqida ogohlantirilmoqda. Sen shunday harakat qilginki, bu 
harakating yomon oqibatlarga olib kelmasin, deyilmoqda. Ammo nima uchun bir pul 
berib yig‘latsa, ming pul berib ovutadi yoki yupatadi. Bu muammoni hal qilish uchun 
tarixga murojaat qilamiz. Qadim zamonlarda aza paytida yig‘lab beradigan maxsus 
odamlar bo‘lgan ekan. Ularni “giyrandi” deb atashgan. Aslida “giyrandi” 
“giryandi”dan olingan bo‘lib, “yig‘lamoq” fe’li bilan ma’nodoshdir. Uyida biror yaqin 
odami o‘lsa, mayit egasi giyrandini chaqirgan. U aza davomida ma’lum haq evaziga 
yig‘lab berishni bo‘yniga olgan. Lekin giyrandi o‘z san’atini shunday egallashi ham 
mumkin ediki, mayit egasi bu aytuvlarga, bu dod-fig‘onga, bu nolalarga chidamasdi. 
Shunda u giyrandidan yig‘lamaslikni iltimos qilgan. Giyrandi esa atayin avjga chiqqan. 
Natijada uni yig‘idan to‘xtatish uchun ko‘proq haq berilgan. Maqolda arzimagan haq 
evaziga yig‘lovchini chaqirish, ammo uning jim bo‘lishi uchun katta pul berish voqeasi 
aks etgan. Shunday qilib, maqollar mazmuni ularning o‘zi va tabiati kabi sirli olamga 
egadir. Xalq og‘zaki ijodidagi maqollar janri tarixiy hayot davomida son va mazmun 
jihatdan boyish xususiyatiga ega. Ya’ni maqollar zamon o‘tishi bilan iste’moldan 
chiqishi va ayni paytda yangi-yangi namunalari vujudga kelishi mumkin. Maqollarning 
iste’moldan chiqishida quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 
1.Tarixiy hayotning o‘zgarishi. Ijtimoiy hayotda maqolni qo‘llash ehtiyojining 
yo‘qolishi oqibatida maqol xalq esidan chiqadi. Omoch seni to‘ydirgay, Omboringni 
to‘ldirgay. Omoch ishlatish asta-sekin yo‘qola borgan sari bu maqol ham iste’moldan 
chiqqan. 
2.Tarixiy so‘zlar ishtirokidagi maqollar vaqt o‘tishi bilan yo‘qoladi. Qoziga 
bersang suyar, Bermasang – so‘yar. 
3. Ayrim maqollar og‘zaki ijodning og‘zakiligi belgisi ta’sirida yo‘qolishi ham 
mumkin. Bir avlod qo‘llamagan maqol o‘limga mahkum. Xitoy xonining gazmoli 
ko‘p, lekin o‘lchamay kesilmaydi. Ba’zan maqolning bir qismi yashaydi, ikkinchisi 
yo‘qoladi.Ash tatig‘i tuz, jug‘rin jemes. (Osh tuz bilan totli, lekin lagan bilan yolg‘iz 
tuzning o‘zi yeyilmaydi). Bu maqolning birinchi qismi hozir ham bor, ammo ikkinchi 
qismni biz tasavvur ham qilmaymiz. Yuqoridagi sabablar maqolning yo‘qolishiga olib 
keladi. Ayni paytda maqollarimiz namunalarining boyish manbalari ham yo‘q emas. 
Ular quyidagilardan iborat:
1.Ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar natijasida yangi maqollar vujudga keladi. 
Masalan, O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng “Vatanni sevmoq 

---

120 
iymondandir” hikmatli so‘zini qo‘llash ommalashdi. Dastlab, bu maqolsifat jumlaning 
Abdulla Avloniy yozgan “Turkiy guliston yoxud axloq” kitobida Muhammad 
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) hadisi ekani aytilgan edi. Ammo bu hikmatli so‘z xalqimiz 
orasida ko‘p qo‘llanmagan. Mustaqillikdan so‘ng eng ommaviy maqolga aylanib ketdi. 
2.Xalq maqollarining yangi-yangi namunalari xalqlar o‘rtasidagi iqtisodiy, 
ijtimoiy aloqalarning rivojlanishi natijasida paydo bo‘ldi. “Olma og‘ochidan olisga 
tushmas” maqoli “Yabloka ot yabloni daleko ne padayet”ning tarjimasi. Bugungi 
kunda bu maqolning kelib chiqishi bizni deyarli qiziqtirmaydi.
3.Yangi maqollarning paydo bo‘lishi allomalar, dono adiblar aytgan hikmatli 
so‘zlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Maqollar o‘z va ko‘chma ma’nolarga ega bo‘lishi bilan 
yana ham diqqatga sazovordir. “Yomon xotin olguncha, bo‘ydoq yurgan yaxshiroq”, 
“Qizi borning nozi bor”, “Quda bo‘lguncha, ko‘p sinash, quda bo‘lgach, ko‘p siylash” 
kabi maqollar o‘z ma’nosida qo‘llanadi. Ayrim maqollar faqat ko‘chma ma’noda 
qo‘llanadi. “Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamas”, “Egrining omochi yerga 
botmas”, “O‘tin ayirgan bolta maydonda qolar” kabi maqollar bilan tanishganimizda 
ko‘chma ma’no yashiringanini his qilamiz. Bir qarashda “Shamol bo‘lmasa, daraxtning 
uchi qimirlamas” maqoli o‘z ma’nosida ham qo‘llanadigandek tuyiladi. Ammo bu 
hikmatli so‘zni hech kim o‘z ma’nosida deyarli qo‘llamaydi. Aslida, hayotda uchrab 
turadigan turli mish-mishlarning rost ekanligini ta’kidlash maqsadida bu maqolni esga 
olish odat tusiga kirgan. “Tuhmatchining omochi yerga botmas” maqolida bir oz g‘alati 
fikr ilgari surilgandek tuyiladi. Omochning yerga botmasligi bilan tuhmatchining 
qanday aloqasi bo‘lishi mumkin, degan mulohaza paydo bo‘ladi. Ammo aynan shu 
o‘rinda “omoch” deganda, bevosita yer haydashda foydalaniladigan asbob emas, balki 
tuhmatning natijasi nazarda tutiladi. “Yer” so‘zi iymonli, rostgo‘y odamga nisbatan 
qo‘llangan. Ya’ni tuhmatchining tuhmati rostgo‘y va pokiza odamga hech qanday 
salbiy ta’sir ko‘rsata olmasligi ta’kidlanmoqda. Binobarin, maqol matni bilan 
tanishganda, yoki uni eshitganda, qanday maqsadni nazarda tutib qo‘llanganiga e’tibor 
berishimiz lozim. Aks holda aytilgan maqolning asl ma’nosini tushunmay qolishimiz 
mumkin. Xalq og‘zaki ijodi asarlarini o‘rganish ularni yozib olishdan boshlanadi. 
Asarning yozib olinishi esa folklorshunoslik fanining shakllanishidan darak beradi. Bu 
jihatdan qaraganda, o‘zbek folklorshunosligidagi dastlabki harakat XI asrga 
taalluqlidir. XI asrda Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘oti-turk” asariga (1074) 
maqollar, qo‘shiqlar, rivoyat, afsona va boshqa janrga mansub namunalarni kiritdi. 
Hech ikkilanmay aytish mumkinki, dala sharoitida olim yozib olgan ijod durdonalarida 
bevosita bizning ajdodlarimiz ham ishtirok etgan. Mahmud Koshg‘ariy otalar so‘zini 
eslamoq ma’nosida, avvalroq aytganimizdek, “sav” atamasini keltiradi. Keyinchalik 
Alisher Navoiy maqoldan misol keltiradi va “masal” atamasidan foydalanadi. 
Filologiya fanlari doktori, professor X.G.Ko‘ro‘g‘li Safaviylar davri (XV-XVI asr)da 
turkiy maqollar to‘plangani, ammo bu majmuaning yo‘qolgani haqida ma’lumot 
bergan. 1926-yilda “O‘zbek maqollari” (to‘plovchi va tuzuvchi Sherali Ro‘zi) nashr 
etildi. Shu paytdan “maqol” atamasi janr sifatida keng o‘rin oldi, deyish mumkin. 
Shundan keyin B.Karimov, Sh.Rizo, O‘.Azimov, O‘.Xolmatov, H.Zarif, M.Afzalov, 
S.Ibrohimov, S.Xudoyberganov, R.Jumaniyozov, M.Ahmadboyeva, E.Siddiqov, 
T.Mirzayev, K.Imomov, G‘.Jahongirov, S.Qosimov, Z.Husainova, B.Sarimsoqov, 

---

121 
A.Musaqulov, M.Jo‘rayev kabi o‘nlab olim va ziyolilar xalq maqollarini to‘plash va 
o‘rganishda faol ishtirok etdilar. Ayniqsa, 1987, 1988 yillarda ikki jilddan iborat 
“O‘zbek xalq maqollari” kitoblarining nashr ettirilishini bu sohadagi alohida voqea 
sifatida ta’kidlash mumkin. Xalq maqollarining badiiy jihatdan mukammalligi taniqli 
olimlar va shoir, yozuvchilar tomonidan tan olingan. Bu jihatdan maqollar so‘z 
san’atining oliy namunasi sifatida baholanishga loyiq. Hajm jihatdan kichikligi, 
mazmunan serma’noligi, mavzu jihatdan hayotiyligi maqollarning asrlar davomida 
og‘izdan og‘izga o‘tib yashashini ta’minlagan omillardir. San’at asari qimmatini 
belgilovchi eng talabchan sinov vaqt hisoblanadi. Ayniqsa, vaqt sinovi talabiga og‘zaki 
asarning javob berishi o‘ta muhimdir. Har qancha tashviqotlarga qaramay sho‘ro 
tuzumida kolxoz afzalligi maqtalgan maqollarning umri qisqa bo‘ldi. Sho‘ro tuzumi 
haqidagi maqtov dostonlar ham yaratilgani zahoti esdan chiqib ketdi. Haqiqiy 
maqollarning shakllanishi uzoq davrni qamraydi, ammo badiiy mukammal va hayot 
tajribasi aks etgan maqolning umri boqiy bo‘ladi. “Qonni qon bilan yuvib bo‘lmas” 
maqolini Mahmud Koshg‘ariy “Qanig‘ qan bilan jumas” tarzda keltirgan. Bu maqol 
olim qalamiga tushguniga qadar necha asrlar yashaganini faqat taxmin qilish mumkin. 
Ko‘rinib turibdiki, maqollarning badiiy mukammalligi ularning hayotiyligini, 
umrboqiyligini izohlar ekan. Ayni choqda badiiy go‘zallikning bevosita so‘z tanlash, 
tasvir vositalaridan unumli foydalanish jihatlari ham bor. Ularning ayrimlarini esga 
olib o‘tamiz: 
1. Qarshilantirish (tazod).“Yaxshidan bog‘ qolar, yomondan dog‘”. Bu maqolda 
“yaxshi”, “yomon”; “bog‘”, “dog‘” so‘zlari qarama-qarshi ma’nolarni bildiradi va shu 
bilan birga “bog‘” – “dog‘” so‘zlari chiroyli qofiyani ta’minlaydi. 
2. Tovushdoshlik (alliteratsiya, assonans).“Boy boyga boqar, suv soyga 
oqar”.Maqolda “B”, “Y”, “R”, “S” kabi undosh tovushlar alliteratsiya – undosh 
tovushlar uyg‘unligini, “O”, “A”lar esa assonans – unli tovushlar o‘xshashligini 
ko‘rsatadi va maqol qimmatini oshiradi. 
3.Metafora – ko‘chim (istiora).“Otning yag‘iri toyga qolar”.Bu maqolda “ot” 
so‘zidan qarindosh-urug‘chilikdagi katta avlod vakilining ramzi sifatida foydalanilgan. 
Odatda mahallada biror odamga baho berish lozim bo‘lsa, birinchi navbatda, u 
shaxsning ota-onasi esga olinadi. Katta avlod tomonidan yo‘l qo‘yilgan kamchilik shu 
zahoti farzandga ko‘chiriladi. Natijada, inson hayoti davomidagi har bir xatti-harakat 
mahalladoshlar, qarindoshlar tomonidan nazoratda ekani anglashiladi. Maqol 
mazmunan har bir inson yoshidan qat’i nazar kelajakda ota, ona bo‘lishni orzu qilsa, 
keyingi avlodiga “yag‘iri”ni qoldirmasligi kerak, degan ma’no anglashiladi va katta, 
yosh avlod tarbiyasining muayyan to‘g‘ri tizimda bo‘lishi uchun asos tayyorlanadi. 
Maqolda istiora san’ati yetakchilik qiladi. “Et bilan tirnoqni ajratib bo‘lmas” 
maqolidagi “et” va “tirnoq” so‘zlari qarindosh-urug‘; ota-bola; aka-uka ma’nolarini 
bildiradi. Bu misolda sinekdoxa san’ati ham bor. Ya’ni butunning tarkibiy qismi orqali 
yaxlit narsa ifodalangan. 
4.Sifatlash. “Bug‘doy noning bo‘lmasin, bug‘doy so‘zing bo‘lsin”. Maqolda 
insonlar o‘rtasidagi munosabat faqat moddiy narsa bilan emas, shirin muomala bilan 
qadrlanishi qayd qilinmoqda. “Bug‘doy non”, “bug‘doy so‘z” birikmasida sifatlash 
san’ati qo‘llangan. 

---

122 
5.Jonlantirish (tashhis).“O‘tin ayirgan bolta maydonda qolar”. Bu maqolda 
odamlarni toifalarga: pulli-pulsiz, amalli-amalsiz, foydali-foydasizga ajratib muomala 
qilish o‘sha shaxsning xalqdan ajralib qolishiga sabab bo‘lishi aks etgan. Ikkinchidan, 
biror muammoni hal qilishda faol ishtirok etgan odam, ko‘pincha, ish bitganidan so‘ng 
esdan chiqishi ifolangan. Ya’ni o‘tin yorgan bolta ish bitganidan so‘ng o‘sha joyda 
qolishiga qiyoslangan. Xullas, maqollar badiiyati ularning yaratilishi ustida avlod-
avlod millat vakillarimizning ijod qilish saviyasi qanchalar yuqori bo‘lganidan darak 
beradi. Yozma adabiyot vakillari asarlarida xalq maqollari og‘zaki va yozma adabiyot 
ijodiy hamkorligining ko‘prigi darajasida muhimdir. Har bir ijodkor mumtoz adabiyot 
davrida bo‘ladimi, hozirgi zamonda bo‘ladimi xalq vakili hisoblanadi. U iqtidorli 
shaxs, avvalo, o‘zbekning tarbiyasida voyaga yetadi. Xalq bilan birga yashaydi, millat 
vakili mentalitetini o‘zlashtiradi. Shu bilan birga ijodida asarlarini o‘qiyotgan ommaga 
o‘zining xalq vakili ekanini uqtirmoqchi ham bo‘ladi. Bu maqsadni amalga oshirishda 
maqol eng samarali omil sifatida xizmat qiladi. Yozma adabiyotda maqollardan 
foydalanishning uch ko‘rinishi mavjud:
1. Xalq maqoli aynan keltiriladi. Alisher Navoiydan Muqimiygacha, 
Cho‘lpondan O‘tkir Hoshimovgacha o‘z asarlarida fikrni ixcham va tushunarli 
ifodalash maqsadida maqol matnidan aynan foydalanganlar. “Masaldurkim uyqu 
o‘limdir” (Alisher Navoiy).“Otning o‘limi, itning bayrami” (Abdulla Qahhor). 
2. Maqoldagi ayrim so‘zlar o‘zgaradi, ma’no saqlanadi.“Otalarda bir so‘z bor, 
eshit og‘ajon,Bosgan izidan qaytmas, o‘lsa ham arslon” (Hamza).Bu misralarda shoir 
“Arslon izidan qaytmas, yigit so‘zidan” maqolidan ijodiy foydalangan. 
3. Shoir biror fikrni maqoldagi ma’nodan foydalanib ifolaydi. Bir qarashda bu 
fikr mustaqildek ko‘rinadi. Fikr yuritsak, adibning xalq maqollaridagi ma’noni o‘ziga 
xos boshqa so‘zlar bilan ifolaganini anglaymiz. Masalan, Alisher Navoiy g‘azallaridan 
birida “O‘lturur mahramni sulton, ganji pinhon aylagach”, - degan misra bor. Unda 
xo‘jayin, sulton, hokim xazinasini yashirishni mahramiga, ya’ni eng yaqin xizmatlarini 
bajaruvchi xizmatkoriga buyurishi, xazina biror yerga ko‘milganidan so‘ng ortiqcha 
guvohdan qutulish uchun uni o‘ldirishi aytilgan. Ehtimol, shoir zamonasida aynan 
shundaq maqol bo‘lgandir. Ammo biz bu maqolning borligidan bexabarmiz. Lekin 
undagi ma’no bugungi kunda mavjud va biz avvalroq esga olgan “O‘tin ayirgan bolta 
maydonda qolar” yoki “Ishim bitdi, eshagim loydan o‘tdi” kabi maqollar mazmunini 
ifodalaydi. Ba’zan mumtoz shoirlar g‘azaldagi baytlarning har birida biror maqolni 
misol qilib ham keltirgan hollar uchraydi. Xususan, XIV-XV asrlarda yashagan taniqli 
shoir Lutfiyning quyidagi g‘azaliga e’tibor bering: Ayoqingg‘a tushar har lahza gesu, 
Masaldurkim: “Chirog‘ tubi qorong‘u”.Tutarmen ko‘zki ko‘rsam orazingni, Ki derlar 
“Oqqon oriqqa oqar suv”. Yuzingni tuttum ortuq oyu kundin “Kishining ko‘zidur ore 
torozu”. Ko‘zung qonimdin iymonmas ajabdur, Ki “Qo‘rqar qaydakim qon ko‘rsa 
hindu”. Tilar vaslingni Lutfiy, qil ijobat Ki ayturlar: “Tilaganni tilogu”. Bu g‘azalda 
ajoyib so‘z sohibi mavlono Lutfiy o‘zining ma’shuqasiga bo‘lgan ko‘ngil izhorini so‘z 
marvaridlaridan tizilgan marjondek ifodalay olgan. G‘azalning mazmuni go‘zal va 
mo‘’jaz doston ma’nosini beradi: Ayoqingg‘a tushar har lahza gesu, Masaldurkim: 
“Chirog‘ tubi qorong‘u”. Baytda yorning qaddi tik shamga o‘xshatilmoqda. Shamning 
yonayotgan pilikdan pastki qismi qorong‘i bo‘ladi. Yorning yuzi yonayotgan shamga 

---

123 
qiyoslanmoqda. Uning sochi shu qadar uzunki, yuzi yorug‘, pastki qismi qorong‘i 
ko‘rinadi. Tutarmen ko‘zki ko‘rsam orazingni, Ki derlar “Oqqon oriqqa oqar suv”. 
Shoir o‘zini bir paytlar suv oqqan ariqqa o‘xshatadi. U oqqan ariqqa suv oqishini kutib 
umid qilmoqda: ko‘z tutib yorning visoliga yetmoqchi. Ma’shuqaning oshiq huzuriga 
kelishi oshiq uchun qaqrab yotgan ariqdan yana suv oqishiga tenglashtirilmoqda. 
Yuzingni tuttum ortuq oyu kundin “Kishining ko‘zidur ore torozu”. Xalqda odamning 
ko‘zini toroziga o‘xshatish haqida maqol bor. Mening ko‘zim taroziga o‘xshagani 
uchun bir pallasida oy va quyosh bo‘lsa, ikkinchi pallada ma’shuqa. Ma’shuqamning 
yuzini ortiq ko‘rganim uchun tarozi pallasining shu tomoni bosib turibdi. Oy va quyosh 
esa ikkinchi pallaga joylashgan va ma’shuqa go‘zalligiga chidash bermay osmonga 
uchib ketgan. Ko‘zung qonimdin iymonmas ajabdur, Ki “Qo‘rqar qaydakim qon ko‘rsa 
hindu”. Mumtoz adabiyotda ma’shuqaning ko‘zi va xolini qoraligi uchun hindga 
o‘xshatish an’anasi bor. Bu o‘rinda shoir yorining ko‘zini hindga o‘xshatmoqda. Hind 
qondan qo‘rqadi, degan tushuncha bor. Ammo men ajablanamanki, sening ko‘zing 
hind bo‘lsa ham ko‘z yoshlarimning qondek oqishidan qo‘rqmayapti. Agar 
qo‘rqqanida edi, rahm qilardi, men vaslingga yetar edim va ko‘z yoshlarim to‘xtar edi. 
Tilar vaslingni Lutfiy, qil ijobat Ki ayturlar: “Tilaganni tilogu”. Mazkur bayt g‘azalda 
ifodalangan hamma orzu-istaklarning xulosasi hisoblanadi. Unda shoir o‘z 
ma’shuqasidan oxirgi marta muruvvat, lutf qilishni so‘ramoqda. Men odamlar “Tilagan 
tilagiga yetadi” deganlaridek, senga vaslingga yetish uchun iltijo qilaman va agar 
odamlarning gapida haqiqat bo‘lsa, maqsadimga yetaman, deb umid bildiraman, 
demoqchi. Ma’lum bo‘ladiki, bir jihatdan, maqollar shoir mahoratining namoyon 
bo‘lishi uchun ajoyib vositaga aylangan. Ikkinchi jihatdan, g‘azal vositasida biz XIV-
XV asrlarda xalq orasida mashhur bo‘lgan maqollar matni bilan tanishish imkoniga 
ega bo‘lmoqdamiz. Ayrim iqtidorli yozuvchilar badiiy asarlarida qahramon nutqida 
qo‘llagan maqol orqali ularning dunyoqarashi, fe’li haqida kitobxonda tasavvur hosil 
qilishga erishganlar. Misol uchun Abdulla Qodiriy o‘zining “O‘tkan kunlar” romanida 
Yusufbek hoji nutqida “Zo‘ri behuda miyon meshi- kanad” (tojik maqoli: ortiqcha 
zo‘riqsang, belingni sindirasan), xizmatkor ayol To‘ybeka nutqida “Teng tengi bilan, 
tezak qopi bilan” maqolini keltiradi. Maqollarni qo‘llashdanoq Yusufbek hojining 
ilmli, fors tilini biluvchi ziyoli ekani, Mirzakarim qutidor xizmatkorining esa sodda, 
ilm ko‘rmagan, bor gapni lo‘nda va aniq aytishga o‘rgangan ayol ekani seziladi. Xullas, 
xalq maqollari yozma adabiyot vakillari tomonidan ularning iqtidorini namoyon 
qilishga yordam bergan. Folklorshunoslikda bunday foydalanishlar folklorizm deb 
yuritiladi. Xalq maqollari shakl va mazmun jihatdan matallarga yaqin janr hisoblanadi. 
Matallar ham ixcham matnga ega ekanligi bilan maqolga o‘xshaydi. Matal, odatda, 
notiq nutqi tarkibiy qismini tashkil etadi, ammo mustaqil qo‘llanganda tugal fikr 
anglatmaydi. Masalan, xalqimizda “Yaxshi gap bilan ilon inidan, yomon gap bilan 
qilich qinidan chiqar” degan maqol bor. Agar maqolning yarim matnini “Falonchi ilon 
inidan chiqadigan qilib gapirdi” tarzida qo‘llasak, biz matal aytgan bo‘lamiz va 
“Falonchi yaxshi gapirdi” ma’nosini bildiramiz. Chunki “ilon inidan chiqadigan” so‘z 
birikmasi alohida aytilsa, mustaqil ma’no anglatmaydi. Ma’lum bo‘ladiki, matal shaxs 
nutqini go‘zallashtirish uchun xizmat qilar ekan, xolos. Maqol esa mataldan mustaqil 
ma’no ifodalay olish xususiyati bilan farqlanadi. 

---

124