O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti

 
Amaliy mashg’ulot 
1.
Alpomish va Oybarchin obrazlariga tavsif bering.
2.
Dоstоndagi urug‘chilik masalalariga izoh bering. 
3.
Dоstоndagi milliy madaniyatimizga bilan bog’liq qadriyatlar to‘g‘risida 
fikr yuriting. 
4.
 
Dоstоnninh to‘liq matnini o’qiv chiqing. 
 
“Alpomish” dostoni 
 
Dоstоn qo‘ng‘irоt urug‘i bоshliqlаri – аkа-ukа Bоybo‘ri vа Bоysаrilаrning 
fаrzаndsizligi tаsviri bilаn bоshlаnаdi. Undа bo‘lаjаk qаhrаmоnlаr – Аlpоmish vа 
Bаrchinlаrning аjоyib-g‘аrоyib hоlаtlаrdа tug‘ilishi, Аlpоmishning bаhоdirоnа
yoshligi vа birinchi bоr pаhlаvоnlik ko‘rsаtishi, Bоysаrining Bоybo‘ridаn аrаzlаb 
qаlmоq еligа ko‘chishi, qаhrаmоnning yorini оlib kеlish uchun o‘zgа mаmlаkаtgа 
sаfаri vа Qоrаjоn bilаn do‘st tutinishi, rаqiblаri – qаlmоq аlplаri bilаn yonmа-yon 
turib, Bаrchinning shаrtlаrini bаjаrishi vа yorini оlib o‘z еligа qаytishi, qаynаtаsi 
Bоysаrini qutqаrish uchun ikkinchi mаrtа sаfаr qilgаndа, yetti yil tutqundа qоlishi, 
аsirlikdаn оtib Bоychibоr yordаmidа qutulib, o‘z еligа хоtini Bаrchinning zo‘rаvоn 
Ultоntоz bilаn bo‘lаyotgаn to‘yi ustigа kеlishi hаmdа rаqibini еngib, o‘z hоkimiyatini 
o‘rnаtishi vоqеаlаri tаsvirlаnаdi. 
“Alpomish” dostonidagi voqealar asosan cho‘lda, tog‘da va tog‘ yon bag‘irlarida 
bo‘lib o‘tadi. Masalan Boboxon tog‘i, Barchinlar ko‘chib kelgan Kashal yurtiga shu 
tog‘dan oshib o‘tishi kerak bo‘ladi. Boysin eli, Toychi viloyati, Qalmoq yurti (Surxayl 
kampir va uning yetti o‘g‘li tug‘ilgan joy)da bir necha joy nomlariga duch kelamiz. 
Oybarchinning shartlari Chilbir cho‘lida, Oyna ko‘li bo‘ylarida bo‘lib o‘tadi. Bu 
shartlaming bajarilishi masalan ot poygasi: 

---

112 
Sunday bo‘lib yo‘l yuradi, 
Zilning tog‘iga boradi, 
Qalmoq shunday ayriladi. 
Qalmoq ketdi o‘yin o‘ylab, 
Ko‘ngliga kelganin so‘ylab: 
“Boboxonga yetarmiz, – deb, 
Tumshuq bilan о ‘tarmiz,– deb, 
Tekis yoiman ketarmiz”, – deb.
“Alpomish” dostonida Qog‘oton tog‘i to‘qson darasidan to‘qson alp yig‘ilib, jam 
bo‘lib, Boysarinikiga kelish sujeti bor. Shunda Boysari qalmoq alplarini biringizga 
tiyadimi, baringizga tiyadimi, o‘zidan so‘rab bilingizlar, deb Barchinni yoniga 
yuboradi. Ko‘kaldoshning “...yo birimizga teg, yo barimizga teg, bir javob ayt, biz 
shuytib tengsalib yuramizmi?” degan savolini eshitib, Barchin olti oyga muhlat 
so‘raydi: 
Bir oltoyga sizdan muhlat so‘rayin, 
Qo‘ng‘irot eliga arza berib ko‘rayin, 
Oltoygacha men yo‘liga qarayin, 
Kelsa kelar qo‘ng‘irot eldan Alpomish, 
Kelmasa, men taqdirimidan kо‘rayin. 
Bunga alplar rozi bo‘lishadi. Aslida alplaming o‘zi ham Alpomishning zo‘rligini 
Barchinning gapiga qarab tan olishadi: 
“Oti Alpomish yorim bordir, 
Elda zo‘raborim bordir, 
...Dushmanlaming dodin bergan, 
Elda zo‘raborim bordir”, 
Qalmoqlar “O‘zbakning qizi har so‘zining o‘ralida aytadi, lekin buning norining 
bori ham rost, elda zo‘rining bori ham rost, buning moyasi shunday, nori kim qanday?! 
Bunday tegina bersanglar, bir kunlari shuning nori kelar, boshimizga balo bo‘lar, bizga 
chichqon ini ming tanga bo‘p qolar”, – deyishadi. 
Alpomish Qultoyning oldiga kelib o‘zining Alpomish ekanligini aytadi. Qultoy 
tanimaydi, buni bir narsa undirish uchun aytayapsan, deydi. Shunda Alpomish undan 
“Alpomishning nima belgisi bor edi?”, deb so‘raydi. 
“Qultoy aytdi: - Alpomishning belgisi ul edi, o‘ng egnida Shohimardon piming 
besh panjasning dog‘i bor edi, chap egnida o‘zimning besh panjamning belgisi bor edi. 
Egnini ko‘rsatdi. Siypalab panjaning dog‘ini bilib, farzandim sen ekansan, deb 
ayrilmay qoldi. 
Xudoyim saql igay bandni omon
 
G‘arib qulga egam bo‘lgay mehripon,
Shohimardon piming Alpomishni himoya qiladigan epik kuch sifatida talqin 
qilinishi qo‘ng‘irot elati o‘z ajdodlari ruhining himoyasida turmoqchi ekanligi haqidagi 
ong osti istaklarini ifodalaydi:
“Alpomish chiltanlardan joy, so‘z so‘raydi" 
Yolg‘iz yurib ko‘p yo‘llami olaman, 
Horib, charchab bemahalda kelaman, 

---

113 
Bir kecha yotmoqqa tolib bo‘laman, 
Bu sababdan mazgil so‘rab turaman”. 
Alpomish shu zayl mozorotda tunab qolish uchun chiltanlardan joy so‘raydi. 
Chunki, “bu yer chiltanlaming mazgilgoh joyi edi. Shohimardon piri chiltanlaming 
suhbatida edi, shu vaqtda ravzaga jo‘nab ketib borayotib edi. Shohimardon pir 
chiltanlarga aytdi: Bui bacha bizning muridimiz bo‘ladi, bugun sizlarga mehmon 
bo‘ldi, ko‘nglini naza qilmay, vaqtini xushlab jo‘natingizlar”. Hakimbekni chiltanlar 
suhbatiga chorlab, vaqtini xushlaydi. Shundan so‘ng Barchinning ruhini olib kelib, 
Alpomishning ruhini uchrashtiradi. 
Alpomishning asosiy raqiblari qalmoq yurtidan bo‘lishida ham muhim ma’no 
bor. Bundan qo‘ng‘irot elatining ruhiyatida eng katta xavotir qalmoq qavmidan 
kutilganligi anglashiladi. Qalmoqlar bilan kurash lavhalari esa kuchli hukmdomi orzu 
qilgan qo‘ng‘irotlaming ong osti kechinmalaridagi istaklarini ramziy ifoda etadi. 
“Alpomish” dostonida Alpomishning o‘z oilasiga qaytishini tasvirlashda baxshi 
doston eshitayotgan tinglovchilarga turli yo‘llar bilan hayotda ziyrak bo‘lish kerak, 
degan o‘gitni ham berib o‘tadi. Xususan, Qultoy Alpomishning Alpomishligiga 
ishonmaydi. Shundan keyin Alpomish chap yelkasidagi Qultoy panjasining dog‘ini 
ko‘rsatadi. Shundan keyin Alpomish Qultoy qiyofasida yurtdoshlari bilan uchrashadi. 
Bu ko‘rinishlar tasvirlangan doston sahifalari xuddi badiiy filmdagi ekran lavhalarini 
eslatadi va har safar “Qultoy”da Alpomish belgilari namoyon bo‘ladi. To‘yga 
ketayotgan xotinlaming tugunlarini mutlaq bo‘shatadi. Bir qozon oshni pishmay turib 
quritadi va h.k. Xuddi shunga o‘xshagan nozik belgi Yodgoming yoy ko‘tarishida 
baxshining o‘ta mahoratli tasviri bilan ifodalanadi. Yodgor Arpa ko‘lida yotgan o‘n 
to‘rt botmon yoyni to‘yxonaga olib kelishi kerak edi. Baxshi bu o‘rinda shunday deydi: 
Jahon titrar Yodgor ovozasiga, 
Quloq soling bu so‘zning mazasiga. 
O‘n to‘rt botmon parli yoyni sudrab
Kelib qoldi Qo‘ng‘irot darbozasiga. 
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Alpomish” variantida nikoh musobaqasi va qirib 
tashlash sahnasi yo‘q. Faqatgina to‘y o‘yinlari tanib olish vositasi sifatida saqlanib 
qolgan. Lekin boshqa variantlar bilan solishtirilganda bu epizodning birinchi roli 
qahramonlik yakunida yaqqol ko‘rsatib beriladi. Alpomish eski (bobosidan qolgan) 
misdan yasalgan 14 botmonlik kamonini ko‘tarish va undan o‘q uzish maqsadida 
chiqib ketadi. To‘y mehmonlari Alpomish qaytib kelmadimikan deb shivirlashni 
boshlaydilar. Kamonni qahramonning o‘g‘li Yodgor keltiradi. Qozoq variantida 
Yodgor battol qalliqlarni birma-bir nishonga oladi va ularga jarohat yetkazadi. 
Alpomish bahodirlik kamonidan birinchi bo‘lib Ultontoz taraflga o‘tib ketgan 
sotqin qorajonni o‘ldiradi, ikinchisi oltin oshqovoqqa borib tegadi.