O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti “O„zbek tili va adabiyoti” kafedrasi

 
Axborot manbalari 
9.
https://lex.uz//docs
 
10.
https://sahifa.tj/uzbeksko-russkij.aspx-Uzbekskogo-russkiy
 perevodchik. 
11. 
https://library.ziyonet.uz/-ta‘lim
 portali 
 
 
 

---

6-mavzu:
Nutq uslublari va ularning xususiyatlari
So‗zlashuv uslubi hutq uslublari orasida eng qadimiysidir. Bu uslub yozuv 
paydo bo`lgunga qadar ham mavjud bo`lgan. So‗zlashuv quyidagi o`ziga xos 
xususiyatlari bilan xarakterlanadi: Nutqning bu shakli vaziyatga ko`ra 
hozirjavoblik asosida vujudga kelib, pauza, mimika va ohang yordamida 
shakllanadi
. 
So‗zlashuv uslubi vazifaviyligi jihatdan adabiy tilga mos, ya‘ni aloqa- 
aralashuv vazifasini bajaradi. Shu boisdan, so‗zlashuv uslubini tilning norasmiy 
erkin muomila asosidagi ko`rinishi deyish mumkin. Biroq so‗zlashuv uslubi to`la 
ma‘noda kundalik turmush hutqi, ya‘ni sodda so‗zlashuv elementlaridangina iborat 
emas. Shunga ko`ra, so‗zlashuv uslubining ikki turi ajratiladi. 
1.
Adabiy so‗zlashuv
.
2.
Oddiy so‗zlashuv. 
Adabiy so‗zlashuv uslubi adabiy tilning barcha normalariga mos keladi. 
Adabiy so‗zlashuv tili ixcham, qisqa jumlalardan iborat bo`lib, dialektal 
so‗zlardan, shuningdek, boshqa nofaol qatlamga xos lug`aviy vositalardan xoli 
bo`lgan uslubdir. Shuning uchun, adabiy so‗zlashuv xuddi adabiy til singari 
ko`pchilikka tanish va xalqning muayyan qismi uchun o`zlashtirilishi majburiy 
bo`lgan uslubdir. Bu uslub turi asosan kundalik aloqa-aralashuvi uchun xizmat 
qiladi. Shunga ko`ra, uning qo`llanish doirasi ham kengdir. Chunonchi, oliy o‗quv 
yurtlari esa maktablardagi o`qish - o`qitish ishlari, kundalik turmushdagi kamida 
ikki kishi orasidagi o`zaro munosobatlar shu uslubda olib boriladi. So‗zlashuv 
uslubga xos bo`lgan vositalardan badiiy adabiyotlarda ko`plab foydalanilganidek 
bu uslub adabiy tilni boyituvchi manbalardan biri hamdir. 
Oddiy so‗zlashuv uslubi adabiy til normasiga bo`ysinmaydigan, tezkorlik 
hozirjavoblik, o`ylanmaganlik asosida paydo bo`luvchi norasmiy uslubdir. Uning 
normalari 
shakllanmagan, 
uslub 
tabiiy 
erkinlik 
asosida 
shakllanib 
emotsionalikka boy bo`ladi. Chunki, bu uslubda kundalik turmush hutqi bo`lgan 
jonli so‗zlashuvga xos vositalar ko`p bo`lib, ular adabiy til normalariga mos 

---

kelmaydi. Shunga kura, so‗zlashuv uslubining bu ko`rinishlari ko`pgina qirralari 
bilan, jumladan, fonetik jihatdan ham bir-biri bilan mos kelmaydi. Chunki, 
so‗zlashuv uslubi talaffuz jihatidan adabiy tilga xos xususiyatlarni ham oddiy 
so‗zlashuvga, shevaga xos xususiyatlarni ham uchratish mumkin. Masalan, 
borayapman 
so‗zi adabiy so‗zlashuvda 
borayapman
oddiy so‗zlashuvda 
borappan, 
borvoppan, borutta
kabi shakllarda ham talaffuz qilinadi. Birinchi holatdagi 
talaffuz adabiy talaffuz normalariga mos keladi. So‗zlashuv uslubining bu turi 
notiqlar, aktyorlar, suxandonlar, olimlar
, 
o`qituvchilar hutqi uchun xos bo`lgan 
adabiy so‗zlashuvdir. Bu uslubda til normalariga rioya qilinib, so‗zlar tanlangan, 
saralangan holda ishlatiladi va to‗g'ri talaffuz qilinadi. 
Ikkinchi holatdagi talaffuz turli joylardagi ogzaki hutqqa xos talaffuzdir. U 
adabiy tildagi shakliga nisbatan ayrim fonetik o`zgarishlarga uchragan holda 
talaffuz qilingan. Oddiy so‗zlashuvda so‗zlarning quyidagicha fonetik 
o`zgarishlarda uchragan holda qo`llanishlarini kuzatish mumkin. 
I. So‗z tarkibidagi tovushlarning o`rni almashtirilgan holda talaffuz qilinadi. 
Masalan