O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Savol va topshiriqlar:
1. Matnni ifodali o‘qing va matn mazmunini qisqacha gapirib bering.
2. Registon ansambilidan tashqari yana qanday me’moriy obidalarni bilasiz.
3. Matnda o’tgan, hozirgi va kelasi zamon shakllarini aniqlang.
4. Matn mazmunini o‘zbek tilida va o‘quv tilingizda hikoya qiling.
5. Matndagi eskirgan so‘zlarni daftaringizga yozing va ma’nosini izohlang.


23-MAVZU: SIFATDOSH – FE’LNING VAZIFA SHAKLLARIDAN BIRI. “O’ZBEKISTONNING NABOTOT VA HAYVONOT DUNYOSI” MATNI
Fe’llarning turli gap bo’laklari vazifasida kelishiga xoslangan shakllari fe’lning vazifa shakllari deyilari. Fe’llarning 4 ta vazifa shakli mavjud: harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh, sof fe’l.
Sifatdosh — feʼlning funksional shakllaridan biri. Sifatlar kabi predmetning belgisini koʻrsatishga xoslangan va xuddi shu xususiyatiga koʻra sifatdosh deb yuritiladi. Sifatdosh shakli hozirgi oʻzbek tilida, asosan, -gan, -yotgan, -ayotgan, -adigan affikslari yordamida yasaladi: oʻqigan kitoblarim, kurashga tushayotgan yigitlar. -gan affiksi feʼlning zamon kursatkichiga ega boʻlmagan shakliga qoʻshilganda, oʻtgan zamon maʼnosini; feʼlning hozirgi zamon koʻrsatkichi boʻlgan shakliga qoʻshilganda, hozirgi zamon maʼnosini; feʼlning hozirgikelasi zamon koʻrsatkichi boʻlgan shakliga qoʻshilganda, hozirgi kelasi zamon maʼnosini bildiradi: kelgan odam, kelayotgan odam, keladigan odam. sifatdoshning zamoni bevosita nutq vaqtiga nisbatan emas, balki feʼlning aniqlik maylidagi shaxs-son bilan tuslangan shakli bildirgan vaqtda, gapning kesimidan anglashilgan vaqtga yoki matndagi biror soʻz bildirgan vaqtga nisbatan belgilanadi. Shu sababli sifatdosh bildirgan zamon nisbiy zamon hisoblanadi. Koʻchada kelayotgan yigit atrofga bir qarab qoʻydi. Mening sizga aytadigan anchagina gaplarim bor. Bunday koʻrsatkichli sifatdosh shakllari feʼlning oʻtgan zamon shakllarini hosil qilishda ham qatnashadi: kelgan edi, ketayotgan edi kabi.
Sifatdoshning -vchi affiksi bilan yasaluvchi turi predmetga doimiy xos boʻlgan odatdagi harakat belgisini, baʼzan esa kelgusiga oid harakat belgisini bildiradi: Kishini sehrlovchi ohanglar. Bu yerga keluvchi mehmonlarni kutib olamiz. Sifatdosh gapda aniqlovchi vazifasida keladi. Sifatdosh lar otlashganda otlarga xos sintaktik vazifalarni bajaradi. Masalan, Yozayotganlar oldinga chiqsin, Qo’rqqanga qo’sha ko’rinur.