O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

11-MAVZU: TILNING PAREMIOLOGIK FONDI: MAQOLLAR, IBORALAR VA HIKMATLI SO‘ZLAR. “KITOB MUTOLAASI – MA’NAVIY KAMOLOTGA ERISHISH USULI” MATNI
Ikki va undan ortiq so’zlarning o’zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat sifatida mavjud bo’lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi.
Barqaror birikmalarni o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi paremiologiya (lot. Parema – barqaror, logos –ta’limot) deyiladi.
Barqaror birikmalar quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. 
   Frazeologizmlar.
   
2. 
   Maqol va matallar.
   
3. 
   Aforizmlar.
   

Maqol xalq og‘zaki ijodiga oid janrlardan biri sanaladi. Maqollar shaklan qisqa bo‘lgani bilan ularda juda keng ma’no mujassam bo‘lgan. Тilimizning bu bebaho boyligini o‘rganish bilan ajdodlarimiz qadimdan shug‘ullanib kelganlar. Mashhur qomusshunos Mahmud Koshg‘ariy XI asrdayoq turkiy xalqlarning 400 ga yaqin hikmatli iborasini o‘zining uch jildlik lug‘atiga kiritgan. Ularning 250 dan ortiqrog‘i shakl va mazmuniga ko‘ra hozirgi o‘zbek tilidagidan farq qilmaydi.
Mashhur masalchi Gulhaniy (XIX asr) 200 ga yaqin hikmatli iborani to‘plab, ularni bir tizimga jamlab, “Zarbulmasal” asarini yaratgan.
Adabiyotshunos olimlarimiz “O‘zbek xalq maqollari” kitobida 1800 ta maqolni 31 mavzuga ajratib tavsiflagan. Olimlarning aniqlashicha, har bir kishi taxminan 800 ga yaqin maqol va matallar haqida tushunchaga ega bo‘lar ekan. Siz-chi? Siz qancha maqolni bilasiz?
Matallar – ko’chma ma’noda ishlatiluvchi xalq majoziy iboralarining bir turi. Matallar so’zlarning birikuvidan iborat bo’ladi. “Tuyaning dumi yerga tekkanda”, “ilon inidan chiqadigan”. Matal tugal mazmunga ega emas, shuning uchun u alohiida qo’llanmaydi. Gaapning tarkibida keladi. Ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi.
Grammatik jihatdan gap holida shakllangan, xalqning turmush tarziga tayanib ma’lum bir shaxs tomonidan yaratilgan qisqa, obrazli barqaror birikmalarga hikmatli so’zlar (aforimlar) deyiladi.
Masalan,
Odami ersang demagil odami,
Onikim yo’q xalq g’amidin g’ami. (Alisher Navoiy)