O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
8.3 Turistik TMK larning milliy iqtisodiyotga ta’siri 
 
 
TMK larni qabul qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’siri
. XX asrning 
80-yillardan  boshlab  turistik  TMK  larning  iqtisodiy  muammolarga  ta’siri  olimlar 
diqqat  markazida  turibdi.  G‘arbda  uning  turli  tamonlari  yoritilgan,  ko‘plab  ilmiy 
ishlar  e’lon  qilingan.  TMK  larni  qabul  qiluvchi  mamlakatlar  iqtisodiyotiga  ta’siri 

---

                      
236 
chuqur  tadqiq  qilingan.  Bu  borada  utaxassislar  beshta  asosiy  masalani  ajratib 
ko‘rsatishadi:  

 
TMK  larning  turistik  bozor  ustidan  nazorati,  ya’ni  qabul  qiluvchi 
mamlakatlarda  turizmni  rivojlantirish  va  uning  alohida  sektorlari  tarkibi 
ustidan nazorat; 

 
turistik oqimlar ustidan nazorat; 

 
turistik mahsulotlarga transfert narxlar tashkil etish; 

 
xalqaro turizmdan xorijga oqib kelayotgan daromadlar; 

 
import qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga TMK larning texnologik ta’siri. 
 
TMK  larni  tashabbus  bo‘yicha  jalb  etish  ko‘p  hollarda  qabul  qiluvchi 
mamlakatlardan  chiqadi.  Bunda  mahalliy  kompaniyalar  qatnashmaydi,  yoki  ular 
zarur yetarli resurslarga ega bo‘lishaolmaydi. Filippin, Indoneziya, Pokiston, Shri-
Lanka  hukumatlari  xorijiy  investorlarga  nafaqat  soliq  imtiyozlari  beryapti,  balki 
ularni  import  uskunalari  mexanizm  va  materiallar  uchun  poshlina  to‘lashdan  ozod 
qilyaptilar. Turistik sektorda TMK larning paydo bo‘lishi ayniqsa sust rivojlangan 
davlatlarda mahalliy turistik bozor va turizm industiriyasi rivojlanishi tarkibi ustidan 
ichki nazoratni kuchaytirishga olib kelyapti. 
 
Xalqaro  havo  yo‘llarida  unchalik  kata  bo‘lmagan  mamlakatlarda  xizmat 
ko‘rsatuvchi  chet  el  avia  kompaniyalari  bu  bozorga  chiqishda  boshqa,  hoh  u  chet 
ellik bo‘lsin, hoh u milliy bo‘lsin, boshqalarga turistik  xizmat qilishi mumkin.Ular 
o‘zining  monopoliyasini  o‘rnatishga  intiladi.  Bu  hamma  vaqt  ham  qabul  qiluvchi 
mamlakatlar 
manfaatlariga 
mos 
kelavermaydi. 
Ayrim 
davlatlar 
turistik 
kompaniyalar  bilan  shartnoma  tuzib,  masalan  Fransiyaning  «O‘rta  yer  dengizi 
klubi»  yoki  Amerika  mehmonxonalari  zanjiri  bilan,  nafaqat  raqobatni 
chegaralaydilar,  balki  iqtisodiy  taraqqiyot  yo‘nalishlarini  tinglashdan  mahrum 
bo‘ladilar. Qabul qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotida o‘zining monopolistik o‘rnini 
ta’kidlab, TMKlar hukumatga infratuzilma harakatlarni ko‘paytirishni so‘rab bosim 
o‘tkazishga  qodir.  Bunday  hollar  kam  emas.  Tranmilliy  kompaniyalar  yangi 
aeroportlar  qurilishi,  yer  usti  tizimida  tarkib  topgan  tartibni  yoki  yerdan 
foydalanishni ko‘rib chiqishda o‘z hukmini o‘tkazadilar. TMK lar turizm  sohasida 
o‘z  siyosatini  belgilar  ekan,  shaxsiy  maqsadlarni  ko‘zlashga  intiladi.  Bu  Ispaniya 
misolida  yaqqolk  ko‘zga  tashlanadi.  Chunki infratuzilma  rivojidan  xorijiy  turistlar 
foyda  ko‘rishadi.  Harajatlarni  esa  sharoit  yaratgan  mahalliy  aholi  ko‘taradi. 
Masalan,  Senegalda  turistik  infrastruktura  qurilishini  rivojlantirish  IV  milliy  rejasi 
doirasida  22  mlrd.  Senegal  franki  ya’ni  davlat  byudjetining  12%  ajratilgan 
taqqoslash  uchun:  shu  davrda  mamlakat  uchun  sog‘liqni  saqlashga  3.6  mlrd. 
ta’limga  7.4  mlrd,  qishloq  xo‘jaligiga  24  mlyard.  senegal  franki  ajratilgan. 
Rivojlanayotgan  mamlakatlar  turistik  obe’ktlari  kapital  hajmi  katta  ko‘rinishda 
bo‘lganligi sababli, TMKlar talablariga javob beradigan infratuzilma yaratish uchun 
qarz va kreditlar olishga majburlar.  
 
Yuqorida  sanab  o‘tilgan  muammolarga  qaramay  ayrim  mamlakatlar 
avvalgidek TMK lar uchun turistik bozor ochishmoqda. Bu bilan qoloqlikka barham 
berishga  so‘ngi  umid  bog‘lamoqda.  Shu  bilan  birga  hukumatlar  transmilliy 
kompaniyalar  bilan  muzokaralar  olib  borishda  ko‘proq  nozik  ta’b  bo‘lishmoqda. 
Xalqaro  turizmning  o‘sishi  bilan  TMK  lar  soni  ko‘paymoqda.  Ular  o‘z  ta’sir 

---

                      
237 
doirasini  kengaytirishga  intilayapti. Qabul  qiluvchi  mamlakatlar  tomonlari  esa  ular 
bilan bitim imzolashda toboro ko‘proq hukumronlik qilishyapti. 
 
TMKlar  turistik  oqim  ustidan  bevosita  nazorat  o‘rnatgan  oraliq  mamlakat 
iqtisodiyotiga  ta’sir  o‘tkazmoqda.  Turizm  sohasida  transmilliy  kompaniyalar 
faoliyati  turistik  talablar  geografiyasida  olg‘a  siljishni  taqazo  etmoqda  va  tashrif 
buyuuruvchilar  oqimi  yo‘nalishini  o‘zgartirmoqda.  Hukumatlarni  xo‘ja  ko‘rsin 
siyosatini  qarab  chiqishga,  turistik  infratuzilmalarga  harajatlarni  ko‘paytirishga 
majbur  etmoqda.  Bu  juda  ko‘p  rayonlarda  xalqaro  turizmga  ko‘tarinkilik  baxsh 
etmoqdalar. 
 
Shu bilan birga, turistlarni destinatsiyaga jalb etish bo‘yicha TMK lar harakati 
milliy  turistik  ma’muriyatlar  manfaatlariga  zid  kelish  hollari  ham  uchrayapti. 
Keyingilar  ko‘pincha  maqsad  sifatida  elitar  turistlarning  tor  bozor  segmentini 
tanlashyapti.  Bu  bilan  ular  xizmat  ko‘rsatishdan  mo‘may  daromad  olishni 
qo‘llashyapti.  Ammo,  biroq  transmilliy  kompaniyalar  eng  ko‘p  (maksimum) 
daromad  olish  yo‘riqlariga  amal  qilib,  ommaviy  turistlar  bilan  ishlashni  ma’qul 
ko‘rishmoqda.  Ular  tomonidan  tashkil  qilinayotgan  va  yo‘naltirilayotgan  keng 
miqyosidagi  turistik  oqimlar  tabiiy  atrof  -  muhitga  va  mahalliy  madaniyatga  xavf 
tug‘diryapti. 
Ajablanmasa ham bo‘ladi, agar TMK lar 
turistik  oqimlar  ustidan  nazoratni 
amalga  oshirsalar  yanada  o‘tkir  muammolar  paydo  bo‘ladi.  U  ko‘proq  qashshoq 
bozorlarda  daromad  olish  imkoniyatini  aniqlab  beradi  va  faoliyatini  shunga 
qaratishga  intiladi.  Kelishuvlar  soni  unchalik  ko‘p  emas.  Turizm  madaniy  va 
tabiatga  halokatli  ta’sir  o‘tkazmaydi,  moliyaviy  tushumlarni  ta’minlaydi.  Bunday 
qaraganda  TMK  larning  bu  tariqa  faoliyati  mahalliy  turistik  bozorni  rivojlantirish 
imkonini  beradi,  Milliy  iqtisodiyotni  ko‘taradiganday,  ammo,  haqiqatda  bunday 
amaliyot o‘zida xatarni yashirgan.  
 
Turistik markazlar son jihatdan uncha katta bo‘lmagan tashrif buyuruvchilar 
kategoriyasiga  bog‘liq  holga  tushib  qoladilar.  Shunday  bo‘lishi  mumkinki, Bagam 
orollaridagi kurort rayonlar Nyu-Yorkdan o‘rtacha toifadagi (klass) vakillarini qabul 
qilishga  ixtisoslashadi.  Past  toifali    kurortlar  Yaponiyadan  keladigan  yoshlarga 
xizmat  ko‘rsatadi.  Bu  qashshoq  bozor  kurortlarni  raqobatbardoshligi  va  turg‘un 
rivojlanishlarini  ta’minlash  uchun  juda  torlik  qiladi.  Keyingi  gurux  sayohatlarni 
ma’qul  ko‘rgan  tashrif  buyuruvchilarning  salgina  bo‘lsada  didi  va  talabiga  ta’sir 
qilmay qolmaydi. Ularning ishi katta tijorat qaltisliklardan iborat. 
 
Turistik  oqimlar  ustidan  nazorat  o‘rnatar  ekanlar  TMK  lar    bu  dastakdan 
qabul qiluvchi mamlakatga uning tomonidan soliq va boshqa imtiyozlar kengayishi 
uchun bosim o‘tkazishda foydalanadi. 
 
O‘tgan asrning 70-yillar oxirlarida shundoq ham katta daromad olayotganiga 
qaramay  uni  yanada  ko‘paytirishga  zo‘r  bergan  yirik  G‘arbiy  Germaniya  turistik 
korporatsiyasi bunga to‘sqinlik qilgan. Tunis hukumatiga javoban nemis turistlarini 
olib borishni keskin (60 dan 12 mingacha) kamaytirdi va Tunis iqtisodiyotiga zarba 
berdi.  Shunday  qilib  yosh  davlatlarning  chet  el  mablag‘iga  bog‘liqligi  vujudga 
keladi.  
 
Zamonaviy  TMKlar  jahon  turizm  bozorida  global  strategiya  yuritishi  bilan 
ajralib turadi. Bu transfert narx shakllanishi mexanizmida namoyon bo‘ladi. Firma 

---

                      
238 
turistik  mahsulotlarga  ichki  operatsiyalarini  amalga  oshirish  chog‘ida  narxni 
oshirish, boshqasida  aksincha  kamaytirish  yo‘li  bilan  TMKlar korporativ  daromad 
olishini ko‘paytiruvchi kompaniya qo‘lida katta bir imperiyaning ichida daromadni 
ko‘paytirishning ta’minlovchi mexanizm paydo bo‘ladi, u uning faoliyati strategik 
maqsadlarga bo‘ysinadi.  
 
Narx  darajasining  o‘zgarishi  TMKlar  ixtirosi  emas,  oddiy  tijoriy  amaliyot 
hisoblanadi.  Kontragentlar  o‘rtasida  bitim  tuzish  bo‘yicha  bazaviy  narxga  ustama 
qo‘yiladi  yoki  unga  chegirma  belgilanadi.  Ko‘pchilik  tovarlar  va  xizmatlarga 
nisbatan ulgurji harid qilish chog‘ida oborot uchun qo‘laniladigan chegirmaga amal 
qilinadi. Turizmda, shuningdek mavsumiy chegirmalar ham keng qo‘llaniladi. Ular 
yordamida  mavsumdan  boshqa  vaqtda  mahsulotdlar      harid  qilishda  talab  va 
ehtiyojlar  muvozanatlashtiriladi. Turoperatorlar va  turaganetlar  vositachi  sifatida 
turistik  xizmatlarni  yetkazib  beruvchilardan  bozorda  narx    raqobatiga    bardosh 
berish uchun  xizmatlarni amalga  oshirishda chegirma  oldilar. Misol uchun,  nemis 
va  britan  turoperatorlari ispan va grek otellarining xizmatlariga juda past narxlari 
bilan mashhur. Ko‘ngilochar xizmatlar ham shunday arzon. 
 
Har bir aniq holatda narx darajasi bitim ishtirokchilari o‘rtasidagi kelishuvga 
bog‘liq  holda  turlicha  bo‘ladi.  Bu  tamoyil  TMKlar  mahsulotlariga  narx  belgilashi 
chog‘ida ham amal qilishda davom etadi. TMK lar muzokaralarga faqatgina ma’lum 
shakl va ichki firma harakatlaridagi tusgina bera oladi. 
 
Transfert narx shakllanish mexanizmini misollarda ko‘rib chiqamiz. Aytaylik, 
A mamlakatda joylashgan turoperator kimsa V mamlakatlar aviakompaniyasi va bir 
qator turistik korxonalarni S mamlakatda joylashtirish vositalari bilan qo‘shib sotib 
oladi. Shunday qilib, u o‘z boshqaruvi ostida internatsional ishlab chiqarish tizimini 
yaratadi. Turoperator 1000 dollardan inklyuziv-tur taklif etadi va uni A mamlakatda 
amalga oshiradi. Safarning oldi-sotti qismi bilan bog‘liq barcha operatsiyalar tizim 
ichida  kechadi.  Turoperator  bu  integrirlashgan  biznes  barcha  ishtirokchilari  uchun 
hisob-kitob (transfert) belgilaydi. Bular bozor narxidan farq qilishi mumkin. Ba’zan 
esa  ochiq  bozorda  bunaqasi  bo‘lmaydi  va  turoperator  tamonidan  soliq  va  bojxona 
poshlinasi to‘lashdan bo‘yin tovlashda foydalaniladi. 
TMKlar  transfert  narx  shakllanishi  mexanizmi  yordamida  soliq  to‘lovlari 
darajasi  yuqori  bo‘lgan  mamlakatlarda  joylashgan  filiallari  uchun  su’niy  ravishda 
ishlab chiqarish harajatlarini ko‘paytiradi. Aksincha soliq kamroq mamlakatlardagi 
filialari  uchun  kamaytiradi.  Natijada  birinchi  guruhdagi  mamlakatlar  TMKlar 
filiallari  o‘zlarining  soliq  deklaratsiyalarida  kam  daromad  olganligi  haqida 
ma’lumot  beradilar.  Boshqa  mamlakatlarda  esa  oshirilgan  daromad  qayd  etiladi. 
TMKlar  shunday  nolegal  yo‘l  bilan  daromadlarini  soliq  katta  mamlakatlardagi 
filiallariga o‘tkazadi va to‘lanadigan soliq summasini halol qisqartirishga erishadi. 
Bizning  misolimizda  turoperator  o‘z  aktivi  qiymatini  S  mamlakatda  sun’iy 
ko‘paytirishi  mumkin.  Ya’ni  B  mamlakatlar  samolyotlarini  hisobdan  chiqaradi  va 
nakladnoy  harajatlarni  qayta  taqsimlaydi  yoki  filiallar  o‘rtasida  operatsiyalarni 
amalga oshiradi. Natijada soliq to‘lovlari hajmi 2 marta bojxona poshlinasi 40 dan 
20 shartli birlikkacha pasayadi.  
Agar  turoperator  o‘zi  uchun  foydali  kursda  valyuta  almashlab  xalqaro 
to‘lovlarni    o‘tkazsa  qo‘shimcha  daromad  oladi.  Transfert  narx  shakllanishi 

---

                      
239 
mexanizmidan soliqlar to‘lovidan bosh tortish maqsadlarida foydalanish qoralanadi. 
U juda ko‘p mamlakatlarda davlat byudjetida katta yo‘qotishlarni  vujudga keltiradi.   
TMKlar  xorijiy  faoliyati  bilan  bog‘liq  eng  o‘tkir  muammolardan  biri  shuki 
xalqaro  turizmda  daromadlar  oqimini  qabul  qiluvchi  mamlakatlar  hisoblanadi.  U 
ikki  tarkibiy  qismga  bo‘linib  ketadi:  import  qilinayotgan  tovarlar  (xizmatlar)ga 
to‘lovlar va ishlab chiqarish resurslari egalarini mukofatlashga to‘lovlar.  
O‘tkazilgan  tadqiqotlar  ko‘rsatmoqdaki,  TMKlarning  xorijdagi  filiallari 
mahalliy kompaniyalar darajasida tovarlar (xizmatlar)ni import qilishga moyildirlar. 
Bundan  tashqari,  ko‘pchilik  TMKlar  iloji  boricha  mahalliy  resurslardan 
foydalanishni  ko‘zlab  o‘zining  nufuzi  va  mavqeini  qabul  qiluvchi  mamlakatlarda 
yaratish va mustahkamlashga intiladi. 
Shu bilan birga TMKlar ayniqsa turizmda o‘zi kelib chiqqan mamlakat bilan 
mustahkam  aloqada  bo‘lib  turadi.  U  «Jonajon»  tashrif  buyuruvchilarni  qabul 
qilishni  mo‘ljallaydi.  Misol  uchun,  AQSH  yirik  mehmonxonalar  kompaniyalari 
milliy  chegaralaridan  tashqariga  chiqa  boshladilar.  Amerikacha  mehmonnavozlik 
standartlarini tarqatish va korxonalar zanjiri yaratishga intilmoqdalar. Izidan chiqish 
turistik  oqimlari  kengaymoqda,  amerikaliklar  o‘zlariga  xos  bo‘lmagan  va  tassavur 
ham  qilolmagan  xorijiy  xizmat  ko‘rsatishlardan  noliy  boshladilar.  Bugungi  kunda 
jahon  bo‘ylab  tarqalgan  otellar  Amerikaning  «Ay-Tt-Ti  Sheraton»,  yoki  «Xilton 
Xoutlez  Korporeyshn»  tipidagi  mehmonxonalari  zanjiriga  birlashganlar. 
Vatandoshlari  didi  va  ta’bi  hisobga  olinib  pivo  va  sigaretalar  AQShdan  import 
qilinadi. Yapon TMKlari xorijiy filiallari restoran xo‘jaligida mebellar, oziq-ovqat 
mahsulotlari  Yaponiyadan  tashib  keltiriladi.  «Jonajon»  mamlakat  qiyofasini 
yaratish,  standartlashtirish  bilan  bog‘liq  global  jarayonlar  filiallarni  o‘z  yurti 
tovarlari  va  xizmatlarini  import  qilishga  majbur  etish  boshqa  sabablar  ham  bor 
albatta.  «Er  Frans»  aviakompaniyasi  o‘zining  fransuz  markasini  olg‘a  suradi, 
«Royal  Viking  Layn»  parom  kompaniyasi  esa  hamma  narsada  Skandinaviyaga 
tegishli ekani sezilib turishiga harakat qiladi. 
Xalqaro  turizm  yo‘nalishi  bo‘yicha  tovar  va  xizmatlar  importi  bir  qator 
rivojlanayotgan  davlatlar  byudjetiga  sezilarli  statiyalari  hisoblanadi.  Bu 
operatsiyalar  valyutani  chet  elga  oqimi  bilan  kechsada,  transmilliy  kompaniyalar 
qabul  qiluvchi  mamlakatlarga  pulli  turistik  ishlab  chiqarish    xizmatlari 
ko‘rsatilayotganichalik  ko‘p  emas.  Kapital  quyishdan  TMKlar  foiz  ko‘rinishida 
daromad oladi va «vatani»ga o‘tkazadi. Uning filialida band asosiy ishchi kuchlari 
ayniqsa xorijdan taklif etilgan malakali kadrlar – yuqori va o‘rta bo‘g‘in menejerlari 
hisoblanadi. 
O‘z mehnatlari uchun ular juda katta miqdorda maosh oladilar va uni doimiy 
yashash joyiga o‘tkazadilar. 
Xalqaro  turizmdan  tushadigan  tushumlarning  katta  qismini  qabul  qiluvchi 
mamlakatlar  o‘z  daromadlari  hisobiga  transmilliy  kompaniyalar  bilan  tashish 
ishlarini bajarishi natijasida yo‘qotadi. TMKlar xususiy korxona egasimi, yoki uni 
aniqlik bo‘yicha boshqarayaptimi? ahamiyati yo‘q. U tadbirkorlik daromadiga yoki 
foydaga ega bo‘ladi. 
Foyda  salbiy  ahamiyat  ham  kasb  etishi,  ya’ni  zarar  shaklida  ham  bo‘lishi 
mumkin. 

---

                      
240 
Transfert  narx  shakllanishi  mexanizmi  yordamida  foyda  bir  mamlakatdan 
boshqasiga oqizmay-tomizmay o‘tkazilishi mumkin. 
Ayrim  mamlakatlarda  (Shri-Lanka,  Filippin,  Indoneziya  va  x.k.)  xorijiy 
investorlarga  turistik  korxonalardan  olingan  daromadlarni  o‘z  mamlakatiga 
cheklanmagan  miqdorda  erkin  olib  ketish  kafolati  berilgan.  Masalan,  Gambiyada 
turistlar  olib  keladigan  xorijiy  valyutaning  atigi  15%  nigina  ushlab  qolishga 
muvoffiq bo‘linadi. 
Afrikaga  safar  qiymati  juda  qimmat  bo‘lishiga  qaramay  qabul  qiluvchi 
mamlakat  bu  summadan  arzimagangina  ulush  oladi.  Yevropalik  turist  to‘liq 
kompaniya  xizmatlar  uchun  to‘lovni  o‘z  vatanida  turistik  firma  orqali  amalga 
oshiradi.  U o‘zi bilan qabul qiluvchi  mamlakat  uchun valyuta  ishlab olish  manbai 
hisoblangan  sovg‘a-salomga  ozroq  pul  oladi,  xolos.  Turizmni  rivojlantirishning 
bunday modelini mahalliy iqtisodiyot bilan hech qanday bog‘liq joyi yo‘q. Turistik 
kompleks  u  bo‘lmaganida  ham,  cho‘lda-sahroda  yoki  oyda  ham  xorijiy  tashrif 
buyuruvchilar oqimi hisobiga ishlab turaveradi. 
Qabul qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotida xalqaro turizmni qo‘shish mahalliy 
ishchi kuchlarini jalb etish (gap yangi ish turlari haqida borayapti, yuqori malaka va 
mahsus  tayyorgarlikni  talab  qilmaydi),  turistik  majmua  (kompleks)  jihozlashda 
mahalliy  materiallardan,  shuningdek  xorijiy  tashrif  buyuruvchilarni  ovqatlantirish 
uchun  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlaridan  foydalanish  yo‘li  bilan  amalga  oshishi 
mumkin. 
Bunday  holda  xalqaro  turizm  o‘sha  mamlakatda  uning  iqtisodiyotini 
rivojlantirishda ishi milliy mahsulot – ichki milliy mahsulotni ko‘paytirish imkonini 
beradi. 
Agar  TMKlar  beradigan  bilim,  tajriba,  texnologik  sirlar  g‘arbda  uni  «nou-
xau»  deb  atashadi)ga  e’tibor  berilmasa,  milliy  iqtisodiyotda  TMKlarning  ta’sirini 
baholash  to‘liq  bo‘lmaydi.  Bularning  hammasi  nomoddiy  kapital,  lekin  ulardan 
to‘g‘ri foydalanilsa juda bebahodir. 
Hozirgi  vaqtda  amalda  TMKlar  texnologik  yangiliklar  «inkubatori»ga 
aylangan.  Ular  o‘zlarining  xususiy  inovatsion  dasturlarini  ishlab  chiqadilar. 
Intellektual  tovarlar  yaratishda  katta  mablag‘  sarflaydilar va  ularni  jahon  bozorida 
taklif qiladilar. 
Turizmda  transfert  texnologiyalarning  ishonchli  va  yorqin  bir  misoli  butun 
jahonga  mashhur  «Mak  Donalds»  firmalari  faoliyati  hisoblanadi.  Ular  tez 
ovqatlanish  industriyasida  haqli  ravishda  yetakchi  sanaladi.  Uning  muvaffaqiyati 
birinchi  navbatda  yuqori  xizmat  ko‘rsatishni  ta’minlash  g‘oyalariga  bo‘lgan  o‘ta 
fidoyi ishonchdir. O‘z faoliyati tarixi davomida u ishlab chiqarish jarayonlarida har 
bir operatsiyani metodik ravishda takomillashtirib bormoqda. 
1940-yillar oxirida aka-uka Richard va Moris Mak - Donaldlar yo‘l bo‘yidagi 
mo‘’jazgina kafe egalari bo‘lgani holda o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatishni qanday  
qilib  sifatini  oshirish  va  daromadni  ko‘paytirish  haqida  bosh  qotirdilar.  Ular 
taomnoma  (menyuda)  taomlar  sonini  uchtagacha  qisqartirishga  qaror  qildilar. 
Konveyer  tizimi  asosida  texnologiyani  standartlashtirdilar  va  taomlar  tayyorlashni 
mukamallashtirdilar.  Masalan,  gamburgerlar  1,6  unsiyaga  tepa  -  teng  og‘irlikda, 
yog‘i  19  %  dan  ko‘p  bo‘lmagan  holda  tayyorlana  boshladi.  Xizmatchilar 

---

                      
241 
kraxmallangan  oq  ko‘ylakda  faqat  bitta  yumushni  bajaradi:  biri  tovaqdan 
gamburgerlarni  oladi,  boshqasi  ularni  qaynoq  moyga  tashlab  qovuradi  va  h.  k. 
Ishlab  chiqarishning  bunday  tashkil  etilishi  harajatlarni  kamaytirish  bilan  birga 
uning  samaradorligini  oshirdi.  “Mak  Donalds”  yangi  avlod  mijozlariga  ega 
bo‘ldilar.  Ular  qayerda  bo‘lishmasin  o‘zlari  sevgan  taomlarni  va  ajoyib  tezkor 
xizmat  ko‘rsatilishini  ta’minlaydi.  Ko‘pchilik  tadbirkorlar  biznesning  bu 
yo‘nalishini  anglab  va  qabul  qilishib,  unga  qo‘shildilar.  Tezkor  xizmat 
ko‘rsatishning xuddi shunday korxonalari juda ko‘plab paydo bo‘la boshladi.  
Tranfert  texnologiya  nafaqat  restorant  xo‘jaligida  kuzatilayapti,  balki 
mehmonxona,  turoperatorlik  va  turistik  industriyaning  boshqa  sektorlarida  ham 
ko‘zga tashlanmoqda.  
TMKlar  chet  ellarda  ko‘p  hollarda  innovatsion,  eng  yangi  zamonaviy 
tenikalardan foydalanish bilan mukammal texnologiyalarni qo‘llashib korxonalarini 
joylashtirish  orqali  milliy  kompaniyalar  oldida  o‘z  ustunligini  namoyish  etayapti. 
Keyingisi  boshqaruv  va  tadbirkorlik  tajribasini  qabul  qilayapti.  Bu  bilan  ular 
o‘zining  raqobatbardoshligini  oshirayapti  va  texnologik  yangiliklarni  izchil  joriy 
etishni  o‘rganayapti.  Tailand  va  Tunis  kabi  mamlakatlarda  turizmda  chet  el  ilg‘or 
tajribalari ayniqsa tez yoyilayapti. Sayohlik industriyasining mahalliy korxonalarida 
daromad  o‘sishi  ko‘zga  tashlanayapti.  Ayrim  hukumatlar  endi  o‘z  davlatlari 
hududlari  (territoriyasi)da  transfert  texnologiyalarni  TMK  faoliyatining  alohida 
sharti qilib qo‘ymoqdalar.