O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Maqsadli turizmning kirimi (hissa)

	Дустлар-
	кариндошлар,
	диний ва
Буш вакт, дам	согломлашти
	риш; 26%
олиш, хордик
чикариш -;
50%	Ишга доир
	сафарлар;
	16%
	Аникланмаган
	8%

Chizma 1
Transport turi bo‘yicha turizmni kirishi

Хаво йуллари ;

45% Автомибллар оркали; 43%

Темир йуллар	Сув оркали;
оркали ; 5%	7%

Manba: A.Yu.Aleksandrova «Mejdunarodniy turizm». M.,2004
Shuni takidlash joizki, keluvchi turistlar o‘z manzillariga havo transportida (45 %), avtomabil transportida (43 %), temir yo‘l transportida (5 %) va suv transportida (7 %) kelishgan. So‘ngi yillarda turistlar kelib-ketishida havo transportidan foydalanish salmog‘i borgan sari ortib bormoqda.

39

Xalqaro turizmda turistlar tashrifi. Hozirgi kunda turizm servisi dunyo bozorida neft mahsulotlari va avtomobil sotish bo‘yicha uchinchi o‘rinda turadi. Turizmdan keladigan umumiy daromad 680 mlrd. doll. yoki 547 mlrd. yevro (2005 y.) ni tashkil qiladi. Absolyut holda hisoblaganda xalqaro turizm sohasidan keladigan foydaning o‘sishi 47 mlrd. dollar bo‘lib, bu summa Ispaniya davlatining xalqaro turizmdan oladigan umumiy daromadiga tengdir yoki Karib dengizi havzasi, Markaziy Amerika, Janubiy Amerika va Janubiy Osiyo mintaqalari umumiy daromadiga tengdir. Ushbu daromadda har bir mintaqaning o‘ziga yarasha salmog‘i bo‘lib, unda Yevropa mamlakatlari qo‘shimcha 20 mlrd. dollar ishlab, umumiy daromadlar summasi 348 mlrd. dollarga yetdi. Bu esa butun jahon turizmidan kelib tushgan daromadning 51 % tashkil qiladi. Shimoliy va Janubiy Amerika mamlakatlari o‘z natijalarini yaxshilab 13 mlrd. dollarga umumiy daromad miqdorini 145 mlrd. (21 %) ga, Osiyo va Tinch okeani havzasi mintaqasi esa qo‘shimcha 11 mlrd. dollar olib, umumiy daromadlar miqdorini 139 mlrd. dollar (20 %) ga yetkazdi. Afrika mintaqasi o‘z qo‘shimcha foydasini 2 mlrd. dollarga ko‘paytirib, daromadning umumiy miqdorini 21 mlrd. dollarga ko‘tardi. Yaqin Sharq mamlakatlari ham qo‘shimcha 2 mlrd. dollar ishlab, umumiy daromadni 28 mlrd. dollarga olib bordi. Bu esa butun jahon turizmidan kelgan umumiy daromadiga mos ravishda 3 va 4 % ni tashkil etadi.

									Jadval 3.
		Xalqaro turistlarning tashrifi 1990-2005 yillar
					(mln. kishi)
Asosiy turistik		1990	1995	2000		2005	Mintaqa	Turizmdan	Bir keluvchi
yo‘nalishlar							va	kelgan	turistdan
							hududlar	daromadlar	olingan
							salmog‘i	(mlrd. dollar)	daromad
							(%)		(dollar)
Butun	dunyo	439	540	687		806	100,0	680	840
bo‘yicha
Yevropa		265,6	315,0	395,8		441,5	57,2	348,2	630
Shimoliy Yevropa		31,8	40,1	45,8		52,9	7,9	53,8	1020
G‘arbiy Yevropa		108,6	112,2	139,7		142,7	17,9	121,4	850
Markaziy		31,5	60,0	69,6		87,9	4,7	32,3	370
(Sharqiy) Yevropa
Janubiy	(O‘rtayer	93,6	102,7	140,8		158,6	20,6	140,2	890
den-gizi	bo‘yicha)
Yevropa
Osiyo	va Tinch	56,2	82,4	110,5		155,4	20,4	138,6	890
okeani mintaqasi
Shimoliy-Sharqiy		26,4	41,3	58,3		87,6	10,4	70,8	810
Osiyo
Janubiy-	Sharqiy	21,5	28,8	36,9		49,3	4,9	33,4	680
Osiyo
Okeaniya		5,2	8,1	9,2		10,5	3,6	24,5	2330
Janubiy Osiyo		3,2	4,2	6,1		8,0	1,4	9,8	1220
Amerika mintaqasi		92,8	109,9	128,1		133,5	21,2	144,6	1080
Shimoliy Amerika		71,7	80,7	91,4		89,9	15,7	107,1	1190
Karib	dengizi	11,4	14,0	17,1		18,9	3,0	20,4	1080

40

havzasi
Markaziy Amerika		1,9	2,6	4,9	6,5	0,7	4,6	700
Janubiy Amerika		7,7	4,7	15,3	18,2	1,8	12,5	690
Afrika		15,2	20,3	28,2	36,7	3,2	21,5	590
Shimoliy Afrika		8,4	7,3	10,2	13,7	1,0	7,0	510
Sahara	sahrosi	6,8	13,0	17,9	23,0	2,1	14,5	830
mintaqasi
Yaqin Sharq		9,6	13,7	24,2	39,1	4,0	27,6	710

Manba: Vsemirnaya turistskaya organizatsiya (YUNVTO) ©. 2006.
Yevropa turizmi. Yevropa sharqiy yarim sharda joylashgan bo‘lib, uning umumiy maydoni (orollar bilan birgalikda) 10,5 mln. kv.km. tashkil qiladi. Mintaqa turistik resurslarga juda boy bo‘lib yer shari bo‘yicha alohida ajralib to‘radi. Yevropa qirg‘oqlari Atlantika va Shimoliy muz okeani va uning 10 dan ortiq dengizlari bilan yuvilib turadi. Mintaqa hududida 20 ta dan ortiq daryolar, 15 ta katta kichik ko‘llari 25 taga yaqin orollari, 10 dan ziyod tog‘ tizmalari, takrorlanmas vulkanlari, xilma-xil (arktik, antraktik, subarktik, mu’tadil, subtropik) iqlim poyaslari, rang-barang tabiat zonalari azal-azaldan sayyohlarni o‘ziga jalb qilib kelgan.
Yevropa insoniyat sivilizatsiyasining eng muhim, qadimgi o‘choqlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Yevropa xalqaro turizm oqimining ilk bor tashkil etilgan mintaqasidir. Hozirgi vaqtda uning siyosiy haritasida 40 tadan ortiq davlatlar mavjud bo‘lib, ulardan 27 tasi Yevropa Ittifoqi tashkilotiga birlashgan. Bu davlatlarning aksariyat qismi resupublika va 12 tasi esa monarxiya davlat boshqaruviga egadir. Yevropada dunyoning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan qudratli «sakkizlik» davlatlari (Germaniya, Buyukbritaniya, Fransiya, Italiya va Rossiya Federatsiyasi) joylashgan. Ushbu mintaqada ko‘p kam aholi soniga ega bo‘lmagan juda kichik «mitti davlatlar» (Andorra, Monako, San-Marino, Lixtenshteyn, Vatikan) ham o‘rnashgan.
Xorijiy Yevropa (MDH davlatlaridan tashqari) dunyo aholisining eng zich joylashgan mintaqalaridan biri bo‘lib, uning hududida yer shari aholsinining 8 foizdan ortiq qismi yashaydi. Yevropa dunyoda eng yirik, qadimiy shaharlari, ibodatxonalari, sport inshootlari, ko‘ngil ochar o‘yingohlari, san’at markazlari (teatrlar, muzeylar, san’at galareyalari), dam olish maskanlari, kurortlar, shifobaxsh mineral suvlari, dengiz plyajlari, mehmonxonalar, restoranlar, zamonaviy transport kommunikatsiyalari (aeroportlar, dengiz, daryo portlari, temir yo‘l, avtomobil vokzallari, yuqori sifatli avtomobil yo‘llari, tezyurar poyezdlari va havo kemalari, yuqori klasli dengiz va okean passajir kemalari), rivojlangan bank-moliya tashkilotlari, xilma-xil servis xizmati ko‘rsatuvchi korxonalari barchasi xalqaro turizmning rivojlanishiga juda katta imkoniyatlar tug‘diradi.
Yevropa mintaqasi tabiiy geografik va siyosiy jihatdan G‘arbiy Yevropa, Markaziy (Sharqiy) Yevropa, Shimoliy Yevropa va Janubiy (O‘rta Yer dengizi bo‘yi) Yevropa qismlariga bo‘linadi. Yevropa xalqaro turizmda egallagan salmog‘ining pastligiga qarmasdan, hamon u dunyo turizmning eng asosiy mintaqalaridan bir bo‘lib qolmoqda (54,8%). Buning asosiy sabablari birinchidan mintaqada xilma-xil rekratsion (tabiiy, madaniy-tarixiy) resurslarning mavjudligi, ikkinchidan turizmning rivojlanishi uchun qo‘lay ijtimoiy-iqtisodiy va infratuzilmalar omillari (yuqori

41

darajadagi turmush tarkibi, shahar aholisi salmog‘ining yuqoriligi, transport tarmoqlarining ser qatnovligi) dir. Yana mintaqaning geografik joylashish omili, ya’ni ko‘pgina dunyo mamlakatlariga quruqlik, suv yo‘llari bilan chiqish imkoniyatlarining mavjudligidir. Ushbu mintaqaning eng muhim xususiyatlaridan biri ichki mintaqaviy turistik oqimning ustunligidir. Yevropa bo‘ylab sayohat qilayotgan turistlarning qariyib 9/10 qismi yevropalik aholidir.
Yevropada xalqaro turizmning rivojlanishi bo‘yicha Shimoliy Yevropa mintqasi, undan so‘ng Janubiy (O‘rta Yer dengizi bo‘yi) mamlakatlari (Ispaniya, Italiya, Gresiya va Fransiya) yetakchilik qilib kelmoqda. Bu mintaqada turizmning o‘rtacha yillik o‘sish darajasi 2005-2006 yillarda 6-6,5 foizni tashkil qildi. Turizmning eng past o‘sish darajasi (1-1,4 %) Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari (Polsha, Chexiya, Belgiya, Lyuksemburg, Avstriya)da kuzatildi. Umuman olganda, Yevropa mamlakatlarida xalqaro turizm sohasiga aknchagina to‘sqinlik qilgan omillardan biri bu mintaqada iqtisodiy konyukturaning o‘zgarishi, ya’ni yevro pul birligiga o‘tishi bilan ifojalanadi.

						Jadval 4.