O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. B. Mirzajonova

4.5. Mis sulfidli boyitmasini kislorod-mash’al pechida (KFP) eritishda 
fizika-kimyoviy jarayonlar 
KFP jarayoni, yallig‘ pechga nisbatan, ancha murakkabdir. Agarda yallig‘ 
pechda deyarlik neytral atmosfera sulfidlarni oksidlantirmasa, KFP namunaviy 
reaksion jarayon, qaysilarda sulfidlar intensiv holatida oksidlanadi. 
KFP da kimyoviy o‘zgarishlar yuqori harorat va kislorod ta’sirida oqib o‘tadi. 
Boyitmada mis oddiy va murakkab sulfidlar turida uchraydi: bornit, 
xalkopirit, xalkozin va kovellindir. Aylanuvchi changda esa oddiy oksid, sulfat va 
ferrit holatlarda. 
Bornit Cu
5
FeS
4
isitish davrida ajraladi: 
2Cu
5
FeS
4
= 5Cu
2
S+2FeS+0,5S
2
Jarayon havo atmosferasida 800-840
o
C oralig‘ida ajraladi:
2Cu
5
FeS
4
= 5Cu
2
S + 2FeS + 0,5 S
2
Mis sulfidi (CuS) isitilishida oson ajraladi: 
4 CuS=2Cu
2
S + S
2
Pirit isitilishida ajraladi: 
FeS
2
= FeS + 0,5 S 
Agarda isitish oksidlantiruvchi atmosferada bo‘lsa temir sulfidi gematit Fe
2
O
3
va magnetit Fe
2
O
3
larga o‘tadi.
Rux mis boyitmasida sulfid holatida (ZnS) uchraydi, aylanuvchi changda esa 
– ZnO, ZnSO
4
turlarda. Eritish davrida rux qisman gaz fazasiga o‘tadi, chunki uni 
kislorod va oltingugurt birikmalari 1300-1400
0
C haroratlarda uchish qobiliyatiga 
ega. Jarayon mahsulotlari bo‘yicha rux taxminan quyidagiga taqsimlanadi,
%: shteynga 3-15; changga 15-25; shlakga 62-72. Agarda mis boyitmasida 
qo‘rg‘oshin bo‘lsa, u jarayon mahsulotlari bo‘yicha kamyob metallar quyidagicha 
taqsimlanadi, % 4.3-jadvalda keltiring.
4.3-jadval.
Kamyob metallar quyidagicha taqsimlanadi 
Mahsulotlar 
Cd 
Jn 
Ge 
Te 
Se 
Te 
Re 
Shteynga
12 
20 
9 
18 
38 
18 
12 

---

104 
Shlakga
8 
41 
61 
22 
13 
10 
10 
Chang va gazga
80 
39 
30 
60 
49 
72 
78 
KFP o‘zi bilan yuqori haroratli oksidlantirish va sulfidlarni eritishni chorlaydi, 
shuning uchun sulfidlar eritish davrida kuydirishga mos o‘zgarishlarga duch 
keladi.
Murakkab birikmalarni ajralish jarayonlari keng tarqalganligi, oksidlanishga 
faqat oddiy sulfidlar etib keladi deb qabul qilsa bo‘ladi:
FeS +1,5O
2
= FeO + SO
2
3FeS + 5O
2
= Fe
3
O
4
+ 3SO
2 
Cu
2
S + 1,5O
2
= Cu
2
O + SO
2
ZnS + 1,5O
2
= ZnO + SO
2 
PbS + 1,5O = PbO + SO
2
Temir sulfidi vyustit (FeO) va magnetit (FeO) largacha oksidlanishi 
mumkin. KFP jarayonini sharoitlari shunaqaki, FeS asosan magnetit shakliga 
oksidlanadi. Jarayonning suyuq mahsulotlarida magnetitni miqdori uni sulfidlar 
bilan tiklanish reaksiyalarini oqib o‘tishiga bog‘liqdir. Bu reaksiyalarning tez va 
to‘liq o‘tishi eritma tarkibi, gaz faza va haroratning reaksiyasidir.
Magnetit sulfidlar bilan quyidagi reaksiyalar bilan o‘zaro bog‘lanadi.
3Fe
3
O
4
+ FeS = 10 FeO + SO
2
2 Fe
3
O
4
+ CuS = 2Cu+6FeO+SO
2
3 Fe
3
O
4
+ ZnS = ZnO + 9FeO + SO
2
2 Fe
3
O
4
+ PaS= Pa + 6FeO + SO
2
Kremniy dioksidi mavjudligida, magnetit sulfidlar bilan quyidagicha o‘zaro 
bog‘lanadi:
3Fe
3
O
4
+ FeS +5SiO
2
= 5 (2FeO*SiO
2
) + SO
2
2Fe
3
O
4
+ Cu
2
S + 3 SiO
2
= 3(2FeO*SiO
2
) + 2Cu+SO
2
3 Fe
3
O
4
+ZnS+4,5SiO = 4,5 (2FeO *SiO
2
) + ZnO + SO
2
2Fe
3
O
4
+ PbS + 3SiO
2
= 3 (2FeO*SiO
2
) + Pb + SO
2

---

105 
KFP jarayonida magnetitni suyuq mahsulotlardagi tarkibi SO
2
ni parsial 
bosimi, shlak nordonligi va FeS ni shteyndagi miqdoriga bog‘liqdir. Misga boy 
shteynni olish sulfidlarni chuqur oksidlanishiga bog‘liqdir. Bu tadbir esa magnetit 
shlakdagi miqdorligini oshiradi.
Jarayon mahsulotlarida mis va temirni yuqori miqdorligini hisobga olganda 
ularni oksid va sulfidlari o‘zaro bog‘lanishlari qiziqish uyg‘otadi.
Cu
2
S + FeO = FeO + Cu
2
O 
Cu
2
S + 2FeO = 2Cu+2Fe + SO
2
Cu
2
S + 2Cu
2
O = 6Cu+ SO
2
FeS + 2FeO = 3Fe + SO
2
Mis oksidi va sulfidi o‘zaro bog‘lanib metallni paydo bo‘lishi KFP jarayoni 
sharoitlariga bog‘liqdir. SHteynda FeS ni borligi Cu
2
O ni sulfid holatiga o‘tkazadi. 
Demak, KFP sharoitida reaksiyani oqib o‘tishiga imkoniyat yo‘q.
Flyus tarkibidagi oksidlar jarayon mahsulotlari bilan quyidagi reaksiyalar 
bo‘yicha o‘zaro bog‘lanadi:
2FeO + SiO
2
= 2FeO∙ SiO
2
2 Fe
3
O
4
+ 3SiO
2
= 3 (2FeO ∙ SiO
2
) + O
2
2ZnO + SiO
2
= 2ZnO∙SiO
2
2CaO + SiO
2
= 2 CaO∙SiO
2
2 MgO + SiO
2
= 2MgO ∙ SiO
2
KFP jarayonida oqib o‘tadigan fizika-kimyoviy o‘zgarishlar natijasida 
shteyn va shlak paydo bo‘ladi. Asosiy o‘zaro bog‘lanishlar mash’al xajmida oqib 
o‘tadi, qaerda sulfidlarni oksidlanish natijasida oksid – sulfid eritmasi paydo 
bo‘ladi. Bunday eritmada oksid-sulfid nisbatligi dastlabki shixtani tarkibi va 
sulfidlarni kuydirish chuqurligiga bog‘liqdir. Sulfidlarni kuydirish darajasini 
oshirish va flyuslarni qo‘shishga oksidlanishi oksidlarni ko‘payishiga olib keladi.
Oksid - sulfid aralashmasini shteyn va shlakga ajralishi pechni vannasida 
yakunlanadi. Ajralish eritmalarni har xil fizika-kimyoviy xususiyatlarga ega 
bo‘lganlari asosida o‘tadi. Birinchi qatorga bu eritmalarning har xil zichligi va sirt 

---

106 
tarangligidir. Shlakning namunaviy tarkibi , %: 0,8-1,0 Cu; 32-35 SiO
2
; 37-40 
FeO; 6-8 CaO. Shteynning tarkibi, %: 32 – 36 Cu; 32-36 Fe; 24-26 S; 7 – 8 Fe
3
O
4
.
Olmaliq zavodida eritmalar bilan bir sutkada 100 t yaqin magnetit olib 
chiqiladi. Tiklanmagan magnetit vannada shteyn va shlakga taqsimlanadi va bu 
jarayon tenglama orqali baholanadi.
K= % Fe
3
O
4
shl / % Fe
3
O
4
sht
Magnetit asosan shlakda yig‘ilib pechdan chiqariladi. Magnetitli eritmadagi 
miqdorligini ko‘payishi pechda cho‘kma paydo bo‘lishiga olib keladi. Cho‘kma 
pechni ishchi xajmida kamaytiradi, kimyoviy reaksiyalarni oqib o‘tishiga halaqit 
beradi, dastgohni ishlab chiqarish unumdorligini kamaytiradi, shlak bilan misni 
isrofgarchiligini oshiradi. Magnetitdan paydo bo‘lgan cho‘kmani eritish uchun 
pechni haroratini oshirib jarayonga qo‘shimcha kremnizem flyusini yuklash kerak.