O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

O‘tga chidamli buyumlarning kimyoviy tarkibi bo‘yicha klassifikatsiyasi 
Turi 
Gruppasi 
Aniqlovchi kimyoviy 
komponentlar miqdori 
(qizdirilgan moddada), 
% 
1 
2 
3 
Kremniy-yer 
Kvars shisha 
Turlicha bog‗langan turli 
qo‗shilmali dinasli (tridimi- 
tokristobolitli)
Ohaktosh bog‗lanishli dinasli 
(tridimitokristobalitli) 
SiO
2
kamida 99 
SiO
2
kamida 80 
SiO
2
kamida 93 
Aluminosilikatli (past, 
o‗rta va yuqori 
glinozyomli) 
Yarim kislotali 
Shamotli 
Mullitokremniyli 
Mullitli 
Mullitokorundli 
Korundli 
Al
2
O
3 
kamida 28
SiO
2
65-85
Al
2
O
3
28-45
Al
2
O
3
46-62
Al
2
O
3
63-72
Al
2
O
3
90 dan ortiq 

---

87 
Magnezialli 
Magnezitli (pereklazolli) 
Turli bog‗lanishdagi 
magnezitli 
MgO kamida 90
MgO 80 dan ortiq 
Magnezial-ohakli 
Magnezitodolomitli 
(pereklazoohaktoshli) 
Dolomitli 
(ohaktosh pereklazli) 
Dolomitli stabillashtirilgan 
(pereklazoalitli) 
Ohaktoshli 
MgO 50 dan ortiq
CaO kamida 10
MgO 35-50 
CaO 45-70
MgO 35-65
SiO
2
6-15
CaO 15-14
CaO: SiO
2
2,7-2,9
CaO 70 dan ortiq 
Magnezial-shpinelidli 
Magnezitoxromitli 
(pereklazoxromitli) 
Xromomagnezitli 
(xromotopereklazli) 
Xromitli 
Pereklazoshpinelli 
Spinelli 
MgO 60 dan ortiq
Cr
2
O
3
5-18
MgO 40-60
Cr
2
O
3
15-30
MgO 40 dan kam
Cr
2
O
8
25 dan ortiq
MgO 41-80
A1
2
O
3
15-55
MgO 25-40
A1
2
O
3
56-70 
Magnezial-silikatli 
Pereklazoforsteritli 
Forsteritli 
MgO 65-80 
SiO
2
kamida 10 
MgO 50-65 
SiO
2
25-35 

---

88 
Uglerodli 
Grafitlangan uglerodli 
Uglerodli grafitlanmagan 
(ko‗mir) 
Tarkibida uglerod bor 
C 98 dan ortiq 
C 85 dan ortiq
C 5-70 
Karbid-kremniyli 
Karbid-kremniyli 
rekristallizatsiyalangan
Turli bog‗lovchilar asosida 
karbid-kremniyli
Tarkibida karbid va kremniy 
borlar 
SiC 90 dan ortiq 
SiC 70 dan ortiq 
SiC 20-70 
Sirkoniyli 
Sirkoniyli (baddeleitli) 
Baddeleit-korundli 
Har xil qo‗shimchalar qo‗- 
shilgan turli bog‗lovchilar 
asosida sirkoniyli 
ZrO
2
90 dan ortiq
ZrO
2
30 dan ortiq
A1
2
O
3
65gacha 
ZrO
2
35 dan ortiq
A1
2
O
3
18 dan ortiq 
Oksidli 
Oksidlardan tayyorlangan 
buyumlar (MgO, CaO, 
A1
2
O
3
, 
ZrO
2
, TiO
2
) 
Tarkibidagi aniqlovchi 
oksidlar maksimal 
yuqori miqdorda bo‗ladi 
Nokislorodli 
Nitridlar, boridlar, karbidlar 
(SiC dan tashqari), silitsidlar 
va boshqa kislorodsiz 
birikmalardan tayyorlangan 
buyumlar 
Tarkibidagi kislorodsiz 
birikmalar maksimal 
yuqori miqdorda bo‗ladi 

---

89 
Qattiq silikatlar strakturasi zamonaviy tasavvurlarga ko‗ra, kremniy-kislorodli 
tetraedrlardan tashkil topgan kristall panjara hisoblanadi. Silikat strukturasida 
kremniy atomi koordinatsion son 4 ga ega bo‗lib, kislorodning to‗rtta atomi bilan 
o‗rab olingan. Ko‗pchilik asosli oksid- larning (MgO, CaO, BaO va boshqalar) 
kristall panjaralarini tipik ionlilar jumlasiga kiritish mumkin. Oksidlarning xossalari 
2.7- jadvalda keltirilgan. 
Suyuq shlaklarning tuzilishi va xossalari. Shlaklar tarkibida kremniy, aluminiy, 
kalsiy, magniy, temir, marganes oksidlari, shuningdek, futerovka va flyuslar 
tarkibiga kiradigan elementlar bo‗ladi. Shlak suyuqlanmalari tuzilishining bir nechta 
nazariyasi mayjud. Dastlab molekular, nazariya ishlab chiqilgan edi. Unga muvofiq 
shlak SiO
2
, A1
2
O
3
, CaO, FeO, MgO, MnO va boshqa oksidlar molekulasidan iborat. 
Bu nazariya amaliy jihatdan qulay bo‗lgan, chunki oksidlarning xossalari va ularni 
birga qo'shishni shlaklar tarkibini molekula nuqtayi nazaridan ta‘riflash uchun 
mo‗ljallangan ma‘lumotnoma adabiyotdan osongina aniqlash mumkin. Lekin 
shlakda elektr zaryadlangan zarrachalar mavjudligi tajriba ma‘lumotlari yordamida 
aniqlangan, bu esa shlaklar tuzilishining ion nazariyasini rivojlantirish uchun asos 
yaratgan. Bu nazariyaga muvofiq shlaklar tarkibida Ca
2+
, Fe
2+
, Mg
2+
, Mn
2+
kationlar, shuningdek 
, 
, 
, 
, 
, 
, 
, 
, 
, 
, 
, 
anionlar va boshq. bo‗lgan ion eritmasidan iborat. 
U yoki bu ionlarning mavjud bo‗lishi mumkinligini kimyoviy bog‗lanishlar 
xarakteriga 
asoslanib 
kо‗rib 
chiqish lozim. Kimyoviy
bog‗lanishlarda 
qatnashadigan atomlarning elektrmanfiyligi ayirmasi qanchalik katta bo‗lsa, ular 
shunchalik qutbiy bo‗ladi. Boshqacha qilib aytganda, Δχ ning ortishi bilan 
bog‗lanishning ionlik darajasi, ya‘ni atomlardagi effektiv zaryad q ortadi. Agar q 
ning elektron zaryadining ulushlaridagi absolut qiymati 0,5 dan ortiq bo‗lsa, atomlar 
ionlarga aylangan va bog‗lanish ion orqali bo‗lgan, deb hisoblanadi. Bu hol Δχ = 1,9 
da sodir bo‗ladi. Bog‗lanishning ionlik darajasi p ni quyidagi formula yordamida 
hisoblab topish mumkin: 

---

90 
( )

---

91 
2.7-jadval