O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

O‘tga
chidamli materiailar va shlak tarkibiga kiradigan oksidlarning fizik-kimyoviy xossalari 
Xossalari 
Belgilanishi 
O‘lchov 
birligi 
Oksidlar 
SiO
2 
FeO 
A1
2
O
3
 
MnO 
MgO 
CaO 
Molekular 
massasi 
M 
uglerod 
birligi 
46,055 
71,8464 
101,9612 
70,9350 
40,3114 
56,0794 
Zichligi 
ρ 
kg/m
3
2651
(1) 
2260
(2) 
2320
(3) 
5870 
3970 
2400 
5430-5460 
3650 
3370 
Hosil bo‗lish 
issiqligi 
911550
(1)
908970
(3)
265020 
1676810 
1662200 
385250 
602230 
635514 
Standart 
entropiya 
41,868
(1)
42,663
(3) 
1720
(3) 
60,79 
50,95 
61,56(5) 
226,5(6) 
26,921 
39,78 
Suyuqianish 
temperaturasi 
t 
°C 
1610
(1) 
1680
(2) 
1374* 
2046 
1785 
2800 
2587 
(...) °C da sirt 
tarangligi 
σ 
304,7
(1800 °C) 
301,3
(1600 °C) 
–
690 
(2050 °C) 
610 
(2500 °C) 
– 
– 
– 
I z o h : (1) - kvars, (2) — tridimit, (3) - kristobalit, (5) — geksogonal, (6) — kub, 
* - t
suyuq
Fe
0,947
O uchun ko‗rsatilgan. 

---

92 
2.8- jadvalda ba‘zi bir oksidlardagi bog‗lanishning ionlilik darajasi to‗g‗risidagi 
ma‘lumotlar keltirilgan. Bu ma‘umotlardan ko‗rinishicha, FeO, MnO, A1
2
O
3
lar 
bamisoli ion va kovalent birikmalar chegarasida bo‗ladi. 
2.8-jadval 
Oksidlardagi ion bog‘lanishlarning xarakteristikasi 
Oksid 
Me va O 
elektrmanfiyliklarining farqi 
Bog‗lanishning ionlilik 
darajasi, % 
FeO 
MnO 
Al
2
O
3
MgO 
CaO 
SiO
2
1,7 
2,0 
2.0 
2,3 
2,5 
1,7 
43 
53 
53 
63 
70 
43 
O‗z tarkibida kremniy oksidlarining katta miqdoriga ega bo‗lgan shlaklarning 
tuzilishi silikatlarning (eng muhim va juda ko‗p tarqalgan minerallar) tuzilishi bilan 
chambarchas bog‗langan. Bunday minerallar soni to‗rt yuztaga yaqin. Вarcha 
silikatlar va silikat shlaklarining asosiy strukturaviy birligi kremniy-kislorodli 
tetraedr 
hisoblanadi. Silikatlar tuzilishining o‗ziga xos xususiyati ular 
suyuqlanmasining tuzilishi va xossalariga ta‗sir qiladi, chunki suyuq silikatlarda 
yaqin tartibni saqlab qoluvchi katta guruhlar (klasterlar) bo‗ladi. Kvantokimyoviy 
va difraksion tadqiqotlar asosida shlakda o‗zgaruvchan tarkibli klasterlar bor, deb 
taxmin qilish mumkin. Klasterlar Me
Σz+
kationlar bilan elektr muvozanatda bo‗lgan 
kompleks koordinatli birikmalar sifatida klassifikatsiyalanadi: 
[
(
)]
(
)
(
)
, 
(
)
(
)
Bunda x
1
— 250 ga, x
2
— 20—25 ga erishadi. 

---

93 
Odatdagi kimyoviy hisoblashlarda anionlarning bunday katta formulalari bilan 
ish kо‗rish qiyin. Shu sababli, tarkib va xossalarni umumiy xarakterlash uchun 
shlaklarning molekular tuzjlishi degan tushunchadan foydalaniladi. Bu 
tushunchalarga muvofiq shlaklar tarkibida klslotali oksidiar (SiO
2
va boshq.), asosli 
oksidlar (CaO, MgO, FeO, MnO) va amfoter oksidlar (A1
2
O
3
) bo‗ladi. 
Shlakning kislotaliligi kislotalilik darajasi bilan xarakterlanadi: 
bu yerda: ΣKO — kislotali oksidlar yig‗indisi, ΣOO — asosli oksidlar yig‗indisi. 
C
k
ga teskari bo‗lgan kattalik asoslilik darajasi yoki oddiy qilib asoslilik deb 
ataladi: 
Bunda shlak C
k 
≤ 0,5 da kuchli asosli; 0,5—1,0 da asosli; 1,0—1,5 da o‗rtacha 
asosli; 1,5—3,0 da kislotali va C
k
≥ 3,0 da kuchli kislotali hisoblanadi. Tarkibiga 
qarab, shlaklarning xossalari ikki, uch va ayrim hollarda esa olti komponentli 
diagrammalar ko‗rinishida ham tas- virlanadi. Shlakli suyuqlanmalar uchun ikki 
komponentli diagrammalar ikki komponentli qotishmalar uchun qurilgan 
diagrammalar kabi quriladi (2.3- rasmga q.). Shlakli sistemalar uchun, odatda, uch 
komponentli diagrammalar quriladi (2.3-d rasm). 
CaO—A1
2
O
3
—SiO
2
sistemaning holat diagrammasi 2.4- rasmda ko‗rsatilgan. 
Bu sistemada kongruent suyuqlanadigan ikkita uchlama kimyoviy birikma (1823 K 
da suyuqlanadigan anortit CaO ·A1
2
O
3
· 2SiO
2
va 1863 K da suyuqlanadigan genelit 
2CaO · A1
2
O
3
· SiO
2
) mavjud. 2.9- jadvalda bu sistemaning uchlama evtektikining 
tarkibi va suyuqlanish temperaturasi keltirilgan [2, 4]. 

---

94 
2.9- jadval