O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

2. Turkiyada ozinlikla ruing o'rni va mavzusi.
Musulmon bo'lmagan millat vakillarini o'zga dinga e'tisod siluvchilar sifatida e'lirof etib, turklar ularni «ozinliklar» yoki «l)ayrimuslimlar» deb aladilar. «O7inliklar»da o'ziga xos sonunlar mavjud bo'lib, ular o'zlariga ajratilgan yerlarda yashaganlar Kar bir millat uchun alokida ranglardagi kiyim kiyish belgilab so'yilgan. Ayni paytda ushbu millatlarning kech biri shoki, ipak kiyim kiyishi, otda yurishi va surol tasishi mumkin bo'lmagan. Ularning birortasi surol tasib, ot mingan lasdirda sattis jazolangan.
Oila kususi borasida ular o'z dinlari soidalariga itoat etganlar va ommaviy muammolarni o'z makkamalarida mukokama silganlar. Biror bir r)ayrimuslim musulmon xotinga uylanolmagan, yoki musulmon mulkiga myerosxo'r bo'lolmagan. Ularning chyerkov yoki boshsa ijtimoiy akamiyatga molik inshoot barpo etishlari uchun maxsus farmon talab silingan. TSayrimuslimlar savdo-sotisda kam ustama foydaga yyerisha olmaganlar. Jinoyat sodir etgan l)ayrimuslimga musulmon sonunlariga ko'ra jazo belgilangan, ammo xudi shunday Jinoyat sodir etgan musulmonlarga beriladigan jazoning yarmisi belgilangan. «Ozinliklar»ning ibodat siiishlari borasida o'ziga xos demokratik usullari joriy etilgan edi. Musavviylar, majusiylar o'z uylaridan chismagan kolda, ya'ni musulmonlarga kech bir shaklda xalasit bermay ibodat silishlarilozim bo'lgan. Ular sekin-asta sishloslardan shakariarga ko'chib o'tganlar va aksariyat ko'pchiligi soils to'lab bo'lsa-da, shakarlarga joylashib, kunarmandchilik bilan shurjullanganlar. Karbiy xizmat raajburiyati bo'lmaganligidan, ularning ilm ollsh, savdo kamda kosibchilik bilan shuljullanishlari uchun sulay sharoit mavjud edi. Shu sababli «ozinliklar»dan ilmli kishitar, yirik savdogarlar, moliyachilar va labiblar o’ishib chisa boshladilar.
Karbiy xizmat sharafli faoliyat bo'lganfigi uchun Usmonli turk davlati «ozinliklar»ga bu kususni bermagan, natijada, son jikaldan ularning o'sishi, ilm olishi va tadbirkor jamoaalarga aylanishi uchun o'zi istamagan kolda yo'l ochib bergan edi. «Ozinliklar»dan Sulton Murod 1 davrida(l362-1389) piyodalar Karbiy korpus iva yanicharlar korpusi tashkil etildi.
Podshoklarning islomiy «duogo'ylari» o'rniga norasmiy tarzda «ozinliklar»dan chissan kuchli tabiblar saroyga Kira boshladilarki, Usmoniy turk davlati tarixida olti podshokning asosiy tabiblari «ozinliklar»ning yakudiy millatiga mansub kishilardan bo'lgan.
Dastlab fasat Turkiyada yashash kususiga ega bo'lgan «ozinliklar» millatlaridan, Usmonli turk davlatining oxirgi davriga kelib, o'zining karbiy-siyosiy tizimi saiokiyat jikatdan zamonaviy Yevropaning ko'pgina mamlakatlarida ishlab chisarish munosabatlarining Yangi shakllari paydo bo'la boshlagan, kata va Yangi shakarlar, bank tizimi, mashinalashgan yirik sanoat, o'sotar armiya va flot shiddal bilan rivojlanmosda edi. Ushbu kududlardagi davlatlarning dcyarli yarmini bir necha yil davomida o'z kukmida tutib turgan, engilmas kuch timsoli bo'lgan Usmoniy turk davfati nasadar zaiflashib solganini XVI11 asrning boshlariga kelib, to'hrirorji, Yevropadagi bir necha davlatlarga elchi yuborgandan so'ng ma'lum bo'ldi.
3. Turkiyaning xorijliklar bilan munosabatlari. G'arbchilik (tanzimot).
Usmonli turk davlati o'zining ichki va tashsi siyosatini, davlat to'zilishini Yevropadagi buyuk o'zgarishlar asosida islok silishga majbur bo'lib soldi. Bu davrga kelib, Usmonli turk davlati yashagan «ozinliklar» davlat makkamalarida anchagina yusori mavseini egallab olgan edilar. Ular orasidan moliyaviy jikatdan mavsei o'ta kuchli kishilar etishib chissan edilar.
Frantsuz insilobi natijasida ular kam o'zlarining siyosiy kususlarini talab sila boshladilar. Natijada birinchi marta Yevropa, anisrolji Rossiya bilan Usmonli Turk davlati o'rlasida «Kuchuk Saynarja»(1774) bitimi imzolandi. Siyosiy kususlarini kundalik mavzuga aylantirgan Ushbu bitim bilan «ozinliklar» o'zos vast davom etgan tobelikdan keyin birinchi marta Usmonli Turk davlatida o'z xokishlarini, ma'lum rna'noda tazyislarini o'tkaza boshladilar.Kallo Sulton Makmudll (1808-1839) ularni o'z avlodim(sarindoshlarim), o'z vatandoshlarim deyishga majbur bo'ldi.
1856 yilda Srim urushi tugagach, Ushbu masalaga oid ikkinchi kujjat sabul silindi. Bu «Islokot farmoni» dir. Bu kujjatlar fjayrimuslimlaming diniy kususlarini musulrnonlarniki. bilan tenglashtirdi. Sator solislar va rjayrimuslimlarning kususlarni cheklovchi sonunlar bekor silindi, ularning askarlikka borishlari sonunlashtirildi., istisodiy kususlari tenglashlirildi. Usmoniy turk kukmdorlari bunday sarorga osonlikcha kelmadilar. Bunga asosiy sabab Turkiyaning Yevropa davlatlaridan tarassiyotda orqada qolishi bo'ldi. Ana shu saloslikning bir necha dalil-misolJarini ko'rib chisaylik: 1571 yil Lenanto(Gretsiya) Yasinidagi dcngiz jangida turk floti tor-mor bo'ldi. 1869 yildagi urushda Rossiyadan, 1683 yilda Vena yasinida Polsha, Avstriya va birlashgan Gycrman so'shinlaridan butunlay engildi. 1768-1774 yillardagi Rossiya bilan bo'lgan urushdagi marjiubiyat bilan Valaxiya(Moldaviya). Sora dengiz, Bolson yarimorolidagi mavscidan makrum bo'ldi. 1774 yil to'zilgan «Kuchuk- Saynarja» sulki bilan Srim xonligi mustasil, deb e'lon silindi, Sora dengiz va bo'ljozlar rus davlati uchun ochis deb e'lon silindi. 1787-1793 yillardagi Rossiya bilan bo'lgan urushda Yana engildi. 18-asr oxiriga kelib Turkiyaning Yevropa kududlaridagi mulklarining tasdirini kal silish ko'pros yirik davlatlarga borjlis bo'lib soldi.
Ana shundan keyin Axmadshokl 11(1703- i 730), Makmudshok 1(1730-1774), Abdulkamid 1(1774-1788) va aynissa Sulton Salim 111(1789-1807) Usmonlilar impyeriyasini parchalanib ketishi va kalokatdan saslab solishga, markazlashgan davlat to'zishga o'rindilar. Ular «rjarbchilik» hoyalariga tayandilar. Sulton Salim 111 Usmoniylar impyeriyasini yangilash uchun «Nizomi jadid»(«Yangi usul») islokotlarini joriy etdi. Unga yirik zamindorlar, yanicharlar, ulamolar va boshsalar sattis sarshilik ko'rsatdilar va katto Salim lllni 1807 yili taxtdan ar)dardilar. Lining o'rniga taxtga o'tirgan Makmud 11 ustalik bilan davlatni boshsardi. U islokotlarni birdaniga emas, sekin-asta atrofiga larafdorlarini to'plab, kuch yirjib amalga oshirdi. 1-tadbirni yanicharlarni yo's silib, zamonaviy armiya to'zdi va unga tayandi, 2-dan ma'muriy-boshsaruv apparatini yangiladi, shundan so'ng moliya, kusus va boshsa sokalarda ijobiy o'zgarishlar sildi. Armiyani ta'minlash uchun akolidan solislar yiljib olgan. Tmrb armiyasining to'zilishi va ta'minoti aynan shunday bo'lib, u yerda solislarning asosiy sismini to'lovchi o'rta tabasa yaxshi shakllangan edi. Shu yo'nalishda ish yurituvchi. Prussiyada XIX asrda paydo bo'lgan davlat boshsaruvini takomillashtirishni o"z oldiga massad silib so'ygan ilmiy karakatni ifoda etgan «Kamyeralizm» deb atalgan idora tizimini kamda o'sha mukim akamiyatga ega bo'lgan T>arb tcxnologiyasini Usmonli lurk impyeriyasi o'zlashtirishi kyerak edi. Bundan tashsari, Yevropaning inson manfaatlarini kimoya silish va uning farovonligini ta'minlash borasidagi sadriyatlar tizimi kukuinat amaldorlarining manfaatiga mos kelar edi. Bu tizimning o'zlashtirilishida, asosan, Yevropaga yuborilgan elchilar, mamlakatdagi ilrjor fikrli kishilar kata rol o'ynadilar. Bu borada, aynissa, Usmonli turk davlatining Germaniya va Prussiyadagi clchilari Mekmet Chelebiy, Nishli Mekmet orja, Avstriyadagi elchisi Sodis Rifat poshsho, Buyuk Britaniyadagi elchisi Mustafo Rashid poshsho, Fransiyadagi elchisi Ali poshsho va Fuad poshsholar faoliyatlarini alokida sayd etish lozim. Bu davlat arboblari balki o'z faoliyatlari bilan zaiflashib borayotgan Usmonli turk davlatining ilgarigi sudratini tiklash. «modycrn» boshsaruv tizimi sayta tashkil etilgan mamlakatga aylantirishni istaganlar. Pirovard natijada Usmonli turk davlatida «Tmrbchilik» Karakatlari-«Tan?:imat» davrini boshlab berdi Kamda Yevropaning kundalik turmush tarzi turk jamiyatiga kirib kela boshladi.
«Tanzimatchilar» ya'ni «rjarbchilik» tarafdorlari sanoat va sishlos xo'jaligi sokalarida islokotlarni amalga oshira boshladilar. Ular karnma mo'ljallagan rejalarini amalga oshirolmadilar, aynissa, karbiy va madaniyat sokalarida siyinchiliklar bor edi. Shunga saramay kukumat Yevropaga armiya va flot tashkil etish uchun davlal xazinasidan mablarj ajratdi. Biros, Yevropa madaniyati Turkiyaga shunday o'ziga xo sbir ftolatda kirib kela boshladiki, buning asnosida chet elliklar. 1-navbatda Yevropa davlatlarining manfaatlari yotar edi. Buni etarlicha baKolay olmagan Usmonli lurk davlati istisodiy saramlikka tusha boshladi.
Ma'lumki, Yevropadagi siyosiy o'zgarishlar sanoat insilobining natijasi edi. Ishlab chisarishning kengayishi, sanoatlashishning amalga oshishi yangi bir ijtimoiy-siyosiy davlatni shakllantirdi, jamiyatdagi funktsiyalar saytadan tassimlandi.o'rta tabasaga mansub burjuaziya sinfi o'zining ilk demokratik missiyasini o'tay boshladi. Axbirit almashinuvi rivojlana boshladi. Pochta, telegraf, telefon, gazetalar, suv yullari, temir yo'llari kabilar yangi sharoitda axborot almashishi borasida o'ta mukim ijtimoiy-siyosiy akamiyat kasb eta boshladi.
Shunday silib, «rjarbchilik» osimi, garchi turk madaniyatiga o'ta jiddiy zarar ko'rsatgan bo'Isa-da, ijlimoiy-siyosiy madaniy sokadagi karakatlari bilan yangicha turmush tarzi yoki karbiy tashkilot sifatida kirib keldiki, bu ma'lum ma'noda ol^a siljish edi, ammo istisodning rivojlanishi ushbu ijtimoiy-siyosiy o'zgarishlardan orqada soldi. Buning sababi Turkiya davlal* arboblari Yevropa tarassiyotining asosida sanoat insilobi yotganligini ko'ra olmadilar.

8.