O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

koordinata o’lchagich asbobi
bilan ham aniqlash mumkin. Oddiy koordinata 
o’lchagich asbob va undan foydalanish 68-shaklda berilgan. 
68-shaklda B nuqtaning to’g’ri burchakli koordinatalari: 
B
x
= 4962,6 km 
B
u
= 308,8 km 
3. 
Topografik kartada to’g’ri burchakli koordinata to’ridan foydalanib 
nuqtaning qaysi kvadratda ekanligini ko’rsatish
. Kartadagi to’g’ri burchakli 
koordinata to’rining qaysi kavadratda qanday nuqtada joylashganligi ko’rsatish 
uchun shu nuqta joylashgan kvadratning janubi-g’arbiy burchagidagi chiziqlar – 
avval gorizontal chiziq, so’ngra vertikal chiziqning qiymati ko’rsatiladi. Masalan, 
68-shaklda V nuqta 6007 katakda joylashgan. Agar nuqta o’rnini aniq ko’rsatish 
kerak bo’lsa, shu katakni to’rt bo’lakka bo’lib, ularni 68-shaklda ko’rsatilgandek, a, 
b, v, g lar bilan belgilab, nuqta qaysi bo’lakka to’g’ri kelsa, shu bo’lak harfi qo’shib 
aytiladi. Masalan, 68-shaklda V nuqtaning o’rni aniqroq ko’rsatilmoqchi bo’lsa, 
6007 b deb ko’rsatiladi. 
Topografik kartalarda berilgan chiziq yo’nalishini aniqlash.
Topografik 
kartalarda berilgan chiziq yo’nalishini aniqlash, chiziqning orientirlash burchaklari 
(azimut, rumb yoki direktsion burchaklari) ni o’lchash demakdir. Ular kartada 
transportir yoki kompas bilan aniqlanadi. 

---

Masalan, 69-a shaklda AV yo’nalishning haqiqiy azimutini aniqlash kerak 
bo’lsa, A nuqtadan geografik meridian chizig’i o’tkazib, A va V nuqta to’g’ri chiziq 
bilan tutashtiriladi. Kartada berilgan nuqtadan, masalan A
nuqtadan geografik meridian chizig’ini o’tkazish uchun A nuqtaning geografik 
uzoqligi aniqlanadi va u kartpning shimoliy va janubiy ramkasida belgilanib, chiziq 
bilan birlashtiriladi. Bu chiziq berilgan nuqtadan o’tkazilgan meridian chizig’i 
bo’ladi. AV chiziqning haqiqiy azimutini aniqlash uchun transportirning diametrini 
meridian chizig’iga, markazini esa A nuqtaga to’g’rilab qo’yib, transportirdan AV 
chiziq o’tgan joydagi sanoq olinadi. Ana shu olingan sanoq AV chiziqning haqiqiy 
azimuti bo’ladi. 69 a shaklda AV chiziqning haqiqiy azimuti 42
0
ekanligi 
ko’rsatilgan. 
Transportir yordamida chiziqning haqiqiy azimutini o’lchashda, agar 
yo’nalish o’ng tomonda bo’lsa, transportir 0
0
tomoni kartaning shimol tomoniga 
qaratib (69 a shaklda, ko’rsatilgandek), agar yo’nalish chap tomonda bo’lsa janub 
tomoniga (69 b shaklda, ko’rsatilgandek) qaratib quyiladi. 
Agar chiziq chap tomonda yo’nalgan bo’lsa, transportirdan olinadigan 
sanoqqa 180
0
qo’shiladi. Masalan, 69-b shaklda SD chiziqning haqiqiy azimutini 
aniqlashda transportirdan olingan sanoq 42
0
, SD chiziqning haqiqiy azimuti esa 42
0
+ 180
0
= 222
0
ga tengdir. 
Kartada chiziqning haqiqiy azimutini o’lchangan bo’lsa, uning magnit azimuti 
va direktsion burchagini aniqlash mumkin. Buning uchun topografik kartaning 
janubiy ramkasi tagida beriladigan magnit strelkasining og’ish burchagini va 
meridianlarning yaqinlashuv burchaklarini ko’rsatuvchi chiziqdan foydalaniladi. 
Masalan, AV haqiqiy azimuti 42
0
bo’lsa, 70 shaklda berilgan qiymatlarga 
ko’ra, shu chiziqning magnit azimuti M
𝛼
= A – 
𝛿
= 42
0
– 6
0
= 36
0
, direktsion 
burchagi esa 
𝛼 = 𝐴 + 𝛾 =
42
0
+ 2
0
22
/
= 44
0 
22
/
bo’ladi. 

---

Agar berilgan chiziqning direktsion burchagi transportir bilan o’lchanmoqchi 
bo’lsa, chiziqning boshlang’ich nuqtasidan abstsissa chizig’i o’tkaziladi. Bu chiziq 
kartadagi vertikal chiziqqa (abstsissa chizig’iga) parallel qilib o’tkaziladi. So’ngra 
shu nuqtaga transportirni haqiqiy azimutini o’lchagandagi kabi qo’yilib, undan 
sanoq olinadi. 
Agar berilgan chiziqning magnit azimutini kompos yordamida aniqlash uchun 
kompasning markazi chiziqning boshlang’ich nuqtasiga to’g’rilab qo’yiladi. 
So’ngra karta kompos bilan birgalikda to kompasning shimoliy strelkasi S 
(shimoliy) nuqtaga yoki 0
0
ga to’ri kelgunga qadar aylantiriladi. Keyin kartadagi 
chiziq yo’nalishiga qarab kompas ustiga gugurt cho’p qo’yiladi va sanoq olinadi. 
Masalan, 71-shaklga qarab kompas o’rnatilgan nuqta va yakka daraxt orasidagi 
chiziqning azimuti 330
0
ekanligini ko’rish mumkin. 
71-shal..............................