|
Kartada o’lchanga masafaga tuzatish kiritish
. Ma’lumki, karta yerning tabiiy
yuzasidagi masofalar emas, balki ularning gorizontal proektsiyalari tasvirlanadi.
SHuning uchun kartada biron chiziq o’lchanib, karta masshtabiga ko’paytirilganda,
odatda bu chiziqning joydagi haqiqiy uzunligi topilmasdan, uning ellipsoid yuzaga
tushirilgan gorizontal proektsiyasi aniqlangan bo’ladi. Kartada o’lchangan
masofaning joydagi haqiqiy uzunligini aniqlash uchun bu masofaga tuzatish
kiritiladi. Bu tuzatishning miqdori kartada o’lchangan chiziqning qiyalik burchagiga
bog’liq. Buni quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin.
(1-jadval).
Qiyalik burchagi (
∝
)
0
0
5
0
10
0
15
0
20
0
25
0
30
0
35
0
40
0
Har 100 m masofaga
kiritiladigan tuzatish
(m.his)
0
0,4
1,5
3,5
6,4
10,3
15,5
22,1
30,5
Jadvaldan ko’rinishicha, qiyalik burchagi 0
0
ga baravar bo’lgan joyda tuzatish
qiymati 0 ga teng bo’ladi, ya’ni tekis joydagi chiziqning haqiqiy uzunligi bilan
gorizontal proektsiyasi bir-biriga teng bo’ladi. Past – baland joylarda chiziqning
gorizontal proektsiyasi uning haqiqiy uzunligidan qisqa bo’ladi. SHuning uchun
kartada o’lchangan masofaning haqiqiy uzunligini topishda unga hamma vaqt
tuzutish miqdori qo’shiladi. Misol, kartada o’lchangan masofa d=1800 m, qiyalik
burchagi
∝
= 15
0
bo’lsa, masofaning joydagi (haqiqiy) uzunligi D=1800+ (3,5x18)
=1863 m teng bo’ladi.
Topografik kartada maydonlarni o’lchash
. Topografik kartada maydonlar
grafik usul bilan aniqlanadi yoki paletka va planimetr bilan o’lchanadi.
Topografik kartada maydonlarni grafik usulda aniqlash
.uchun maydoni
aniqlanayotgan kontur oddiy geometrik shakillarga (uchburchak, to’g’ri
to’rtburchak, trapetsiya va boshqalarga) bo’linadi.
So’ngra har bir geometrik shakl kartada alohida-alohida holda o’lchanib,
uning maydoni geometrik formulalar yordamida hisoblanadi. Har bir geometrik
shaklning yuzasi shu kartaning yuza masshtabiga ko’paytirish orqali topiladi.
Masalan, 4 shaklda o’tloq tasvirlangan bo’lib maydonini aniqlash maqsadida u turli
geometrik shakillar (ikkita trapetsiya va ikkita uchburchak) ga bo’lingan. Bu
shakillarning har birining maydonini alohida-alohida aniqlasakya. U holda birinchi
trapetsiyaning maydoni
S
1
=
1
2
1,6 sm(2,8 sm +2,0 sm) = 3,84 sm
2
Birinchi uchburchakning maydoni
S
2
=
1
2
x1,2 sm x 2,8 sm = 1,68 sm
2
Xuddi shu kabi ikkinchi uchburchakning maydoni
S
3
=
1
2
x2,4 sm x 1,6 sm = 1,92 sm
2
Ikkinchi trapetsiyaning maydoni
S
4
=
1
2
1,4 sm(1,5 sm +1,0 sm) = 1,75 sm
2
bo’ladi.
SHunday qilib, o’tloqning kartadagi maydoni
S= S
1
+
S
2
+ S
3
+ S
4
=3,84 + 1,68 + 1,92 +1,75 = 9,19 cm
2
Agar kartaning masshtabi 1:10 000 bo’lsa, kartada o’lchangan o’tloq
(ko’pburchak)ning maydoni
S= 9,19 x 1 ga = 9,19 ga
Agar kartaning masshtabi 1:25 000 bo’lsa, kartada o’lchangan o’tloqning
maydoni S= 9,19 x 6,25 ga = 57,44 ga bo’ladi.
Paletka yordamida maydonni o’lchash
. Paletka sm
2
va mm
2
larga bo’lingan
shaffof qog’ozdan iborat. Paletka bilan yuzani o’lchash uchun u maydoni
o’lchanayotgan kartadagi kontur ustiga qo’yiladi (5 shakl)
So’ngra kontur ichiga to’g’ri kelgan kataklar sanaladi. Yarim kataklar bir-
biriga ko’z bilan chamalab qo’shilib to’liq katakka aylantiriladi. So’ngra kartaning
yuza masshtabi asosida bitta katakning maydoni aniqlanadi. Uni kataklarning
umumiy soniga ko’paytirib, kartada o’lchangan konturning maydoni aniqlanadi.
Masalan, 5shaklda ustiga paletka qo’yilgan konturga 40 ta 1 sm
2
lik katak to’g’ri
keladi deylik. Agar kartaning masshtabi 1:10 000 bo’lsa, har bir katak joyda 1
gektarga teng bo’lib, o’lchangan kontur maydoni S= 40 sm
2
x 1 ga = 40 ga bo’ladi.
Agar kartaning masshtabi 1:25 000 bo’lsa, paletkaning har bir katagi 6,25 gektarga
teng bo’lib, karta o’lchangan konturning yuzasi S= 40 x 6,25 ga = 250 ga bo’ladi.
Planimetr bilan maydonni o’lchash. Planimetr qutbiy richag (RS) va aylanma
(AV) richaglardan iborat (6 shakl).
6 shakl planimetrning tuzilishi
Elektron manba
https://yandex.uz/images/search
Safe – rgs.ru
Opredelenie tsenы deleniya planimetra - Planimetrning miqdorlarini aniqlash
bo’linmalari
Do'stlaringiz bilan baham: |
