O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

Topografik kartada berilgan chiziq bo’yicha profilь chizish
. Kartadan 
foydalanib biror joyning relьef xususiyatlarini o’rganish uchun shu joyning profili 
chiziladi. Kartadagi biror joyning berilgan chizig’i bo’yicha vertikal tekislik bilan 
kesilishidan hosil bo’lgan tasviri 
profilь 
deyiladi. Profilь tuzish uchun dastlab profili 
tuzilayotgan ikki nuqta kartada to’g’ri chiziq bilan tutashtiriladi. Bu chiziq 
profilь 
chizig’i
deyiladi. Ana shu profilь chizig’i mm larga bo’lingan qog’oz qo’yiladi va 
qog’ozning profilь chizig’i ustidagi gorizontallar, shuningdek, daryo, suv ayrig’ich, 
yo’l va boshqa xarakterli nuqtalar bilan kesishgan joylar belgilanadi. Bu 
nuqtalarning absolyut balandliklari aniqlanib qog’ozga yozib qo’yiladi.
So’ngra qabul qilingan vertikal masshtab masshtab bo’yicha (odatda vertikal 
masshtab gorizontal masshtabga nisbatan 10 marta yirikroq qilib olinadi) profilь 
chizig’iga parallel qilib chiziqlar o’tkaziladi. Profilь chizig’ining boshlang’ich 
nuqtasidan tik chiziq chiqarilib, unga ketma-eket o’tgan gorizontallarning balandlik 
qiymatlari yozib quyiladi. SHundan so’ng profilь chizig’idan balandlik qiymatlariga 
to’g’ri keladigan vertikal chiziqlar chiqariladi. Bu chiziqlarning parallel chiziqlar 
bilan kesishgan nuqtalari egri chiziq bilan birlashtirilib borilsa, berilgan 

---

yo’nalishning profili hosil bo’ladi. 75-shaklda AV chizig’i bo’yicha o’tkazilgan 
profilь berilgan. 
Topografik kartada joyning o’rtacha balandligi o’rtacha nishobligini 
aniqlash
. Joyning eng muhim morfometrik xususiyatlaridan biri uning o’rtacha 
balandligidir. Joyninng o’rtacha balandligi topografik kartada bir necha ususl bilan 
aniqlanadi. Ulardan eng oddiysi 
kataklarga bo’lish ususlidir
. Bu usulda kartada 
tasvirlangan joy kataklarga bo’linadi va gorizontallardan foydalanib har bir 
katakning o’rtacha balandligi aniqlanadi. Har bir katakning o’rtacha balandligi 
aniqlangach, joyning o’rtacha balandligi quyidagi formula bilan hisoblab chiqiladi: 
N
0 = 
𝑁
1
+𝑁+𝑁+⋯….𝑁
𝑝
bu yerda N
0
joyning o’rtacha balandligi, p – kataklar soni 
N
1, 
N
2
, N
3
, ..... N
p
har bir katakning o’rtacha balandligi. 
Masalan, 72-shaklda berilgan joyning o’rtacha balandligi aniqlash uchun bu 
joy 6 ta katakka bo’lingan va gorizontallardan foydalanib bu kataklarning har 
birining o’rtacha balandligi aniqlangan. SHunda barcha kataklarning o’rtacha 
balandligi 
N
0 = 
𝑁
1
+𝑁+𝑁+⋯….𝑁
𝑝
= 
210+190+205+195+195+190
6
= 197,5 m bo’ladi. 
Xuddi yuqordagi kabi har bir katakning o’rtacha qiyalik burchagini yoki 
nishobini aniqlab va ularning o’rtacha arifmetik miqdori hisoblab chiqilib, bu 
joyning o’rtacha qiyalik burchagi yoki nishobini aniqlash mumkin: 
𝛼
0
=
𝛼
1+𝛼2+𝛼3…..𝛼𝑛
𝑛
= 
2
0+30+1
0+20+1,5
0+20
6
≈
2
0 
Topografik kartada tasvirlangan tog’ tizmasining o’rtacha balandligi 
quyidagicha aniqlanadi: a)tog’ tizmasidagi har bir tog’ning balandligi aniqlanadi, 
so’ngra bu miqdorlar jamlanib tog’lar soniga bo’linadi; b)tog’ tizmasidagi dovon 
(bel)larning balandligi aniqlanib, yuqoridagi formula yordamida ularning o’rtacha 
arifmetik miqdori hisoblab chiqariladi; v) tog’lar va dovonlarning balandligi 
qo’shilib, ularning o’rtacha arifmetik miqdori hisoblab chiqariladi, ya’ni tog’ 
tizmalarining o’rtacha balandligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi. 
N
tizma
= 
∈𝑁𝑡𝑜𝑔’𝑙𝑎𝑟+∈𝑁𝑏𝑒𝑙𝑙𝑎𝑟
𝑛
Topografik kartada tog’ tizmasining o’rtacha balandligini aniqlashda 
balandligi aniqlangan nuqtalar soni qancha ko’p bo’lsa, tog’ tizmasining o’rtacha 
balandligi shuncha aniq topiladi.. undan tashqari, tog’ tizmasining o’rtacha 
balandligini qay darajada aniq hisoblab chiqarish, albatta, karta masshtabiga ham 
bog’liqdir.