O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika instetuti «tillar» fakulteti

Bir nuqtaga nisbatan ikkinchi nuqtaning balandligini aniqlash
. Bir nuqtaga 
nisbatan ikkinchi nuqtaning balandligini aniqlash uchun dastlab bu nuqtalarning 
absolyut balandligi topiladi. So’ngra ularni bir-biridan ayirib nuqtalarning bir-biriga 
nisbatan balandlik farqi ya’ni nisbiy balandligi aniqlanadi. Masalan, 72-shaklda A 
nuqtaning absolyut balandligi 215, V nuqtaniki 195, S nuqtaniki 208,6 m. SHunda 
V nuqtaga nisbatan A nuqta 215 – 195 = 20 m. S nuqta 208,6 – 195 = 13,6 m. 
Balandda joylashgan. Bu nuqtalarni Ko’k ko’lning suv sathiga nisbatan hisoblasak. 
A nuqta 215 – 188,3 = 26,7 m, S nuqta 208,6 – 188,3 = 20,3, V nuqta 195 – 188,3 
= 6,7 m balandda joylashgan bo’ladi. 
Topografik kartada berilgan chiziqning qiyalik burchagi va nishobini 
aniqlash
.
 
Topografik kartada berilgan chiziqning 
qiyalik burchagi gorizontallar 
oralig’i yoki qiyalik burchaklarini aniqlash masshtabi
deb ataladigan chizma (73 
shakl) yordamida aniqlanadi. Buning uchun kartada berilgan chiziq tsirkulь bilan 
o’lchanadi. So’ngra o’lchagich tsirkulning bir uchi gorizontallar oralig’i 
masshtabining asosiga va iikinchi uchi uning egri chizig’iga to’g’rilab qo’yiladi. 
TSirkulning gorizontallar oralig’i masshtabi asosiga qo’yilgan uchi uning qaysi 
qismiga to’g’ri kelsa, shu joydagi raqam berilgan chiziqning qiyalik burchagini 
bildiradi. Masalan, 73 shaklda kartada berilgan ab chiziqning qiyalik burchagi esa 
10
0
ekanligi ko’rsatilgan. Demak, kartada tasvirlangan chiziqning qiyalik burchagi 
gorizontallarning zich yoki siyrak joylashganligiga bog’liq bo’libya. Gorizontallar 
qancha siyrak bo’lsa, chiziq shunchalik yotiq, gorizontallar qancha zich bo’lsa, 
chiziq shuncha tik bo’ladi. 

---

Kartada tasvirlangan chiziqning qiyaligi, joyning nishobini xarakterlaydi. 
Kartada berilgan chiziqning qiyaligini aniqlash uchun dastlab karta masshtabi 
bo’yicha bu chiziqning joydagi uzunligi (d) va gorizontallar yordamida ikkala 
uchidagi nuqtalar orasidagi nisbiy balandlik (h) aniqlanadi. SHunda nuqtalar 
orasidagi nisbiy balandlikning chiziq uzunligiga nisbati berilgan chiziqning qiyaligi 
(i)bo’ladi. Ya’ni 
𝑖 =
ℎ
𝑑
Masalan, 73 shaklda ab chizig’ining qiyaligini aniqlash kerak bo’lsin. Bunda 
a nuqtaning b nuqtaga nisbatan balandligi h= 165 – 160 = 5 m. Bu nuqtalar orasidagi 
masofa d = 177 m . Binobarin, ab chiziqning qiyaligi 
𝑖 =
ℎ
𝑑
=
5
177
≈
0,03 bo’ladi. 
Yana bir misol, vg chiziqning uzunligi d = 112 m, v nuqtaga nisbatan g 
nuqtaning balandligi h= 175 – 150 = 25 m. SHunda vg chiziqning qiyaligi
𝑖 =
ℎ
𝑑
=
25
112
≈
0,2 ga teng. Agar ab va vg chiziqlarni davom ettirsak va ularning qiyaligi 
yuqorida aniqlangandek, 0,03 va 0,2 desak, shunda ab chiziqning qiyaligi har 100 m 
da 3 m ga, vg chiziqning qiyaligi har 10 m ga 2 m ga teng bo’ladi. 
Daryo, kanal yo’l va shu kabilarning nishabi ham shu yo’l bilan aniqlanadi. 
Masalan 72 shaklda berilgan soyning uzunligi 2000 m, quyilish nuqtasiga nisbatan 
boshlanish nuqtasining balandligi 210-188,3= 21,7 m. Bo’lsin. SHunda soyning 
nishabi 
𝑖 =
ℎ
𝑑
=
21,7
2000
≈
0,011 bo’ladi.
Demak, soyning nishabi har 100 m da 1 m dir. 
Topografik kartada suv ayirg’ich chizig’ini o’tkazish va suv yig’adigan havza 
maydonini aniqlash
. Suv havzasi daryoga suv to’planadigan maydondan iborat 
bo’lib, uni chegaralovchi chiziqqa 
suv ayrig’ich chiziq
deyiladi.
 
Suv ayrig’ich 
chiziq gorizontallarga perpendikulyar bo’lib o’tadi. 74 shaklda G’orvonsoyning suv 
ayrig’ich chizig’i punktir chiziq bilan ko’rsatilgan. Suv ayrig’ich chiziq bilan 
chegaralangan maydon G’orvonsoyning
 
suv yig’adigan havzasidir. Havzaning 
maydoni geometrik shakillarga bo’linib, paletka va planimetr yordamida aniqlanadi.