О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti

martensit 
deb ataladigan strukturaga aylana 
boshlaydi. Ana shu harorat austenitning 
martensitga aylana boshlash harorati 
deb ataladi. 
Martensitga parchalanishda boshlang‟ich va oxirgi fazalar miqdori о‟zgarmaydi, agregat 
kо‟chish natijasida faqat kristall panjara qayta quriladi (diffuziyasiz jarayon). Martensit 
tayoqchalari (plastinkalari) oldingi donachalar о‟rnida parallel yoki bir-biriga nisbatan 50
0
hamda 120
0
burchak ostida joylashishi ham mumkin. Bu parchalanish juda katta tezlikda
boradi va kristallarning о‟sish tezligi ham katta bо‟ladi. (10
3
m/sek). Parchalanish davomida 
kristall katakcha atomlari о‟z о‟lchamlaridan kamroq masofaga bir vaqtda siljish natijasida 
atom panjaraning turi о‟zgaradi (agregat kuchish sodir bо‟ladi). Martensit hosil bо‟lish jarayoni
о‟zining boshlanish (M
B
) va tamom bо‟lish (M
t
) haroratiga ega. Agar shu oraliqda harorat 
о‟zgarmasa (ya„ni sovish rо‟y bermasa), parchalanish ham tо‟xtab qoladi. Lekin perlitga 
parchalanishda harorat о‟zgarmay qolganda ham jarayon davom etadi. Shu jihatdan martensitga 
parchalanish perlitga parchalanishdan farq qiladi. Legirlangan pо‟latlardagi uglerod miqdori 
qancha kо‟p bо‟lsa, diffuziya jarayoni shunchalik sekin boradi, natijada martensitga 
parchalanish harorati oddiy haroratdan ancha kichik bо‟ladi. Shuning uchun strukturada 
materialning hajmi bо‟yicha parchalanmay qolga qoldiq austenit (A
qol
) bо‟ladi. Martensitning 
hajmi katta bо‟lganligi uchun namuna deformatsiyalanishi ham mumkin.
Demak, 
martensit 
uglerodning α-temirdagi to‟yingan qattiq eritmasidir
,
 
uning donalari 
ninalarga о‟xshash, juda ham yupqa plastinkalardan iborat (24 - rasm), qattiqligi esa HB (600-
650) oralig‟ida bо‟ladi. 

---

a) b) 
24- rasm. Plastinka (a) va tayoqcha (b) shaklidagi martensitning mikrotuzilishi 
Po‟latlarni termik ishlash uchun qizdirish vaqtini aniqlash. 
Ma‟lumki, po‟latlarni termik ishlashda qizdirishning umumiy vaqti 

um.
po‟lat buyumni 
zarur haroratgacha qizdirishga sarflangan vaqt 

q
bilan buyumni shu haroratda tutib turish vaqti 

t
ning yig‟indisiga teng: 

um.
= 

q
+ 

t

q
, asosan, pechning haroratiga, buyumning o‟lchamiga, shakliga va materialiga, buyumni 
pechga joylash xarakteriga bog‟liq. Shuning uchun 

q
ni belgilash qiyin. Taxminian bo‟lsa-da, 
quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 

q 
= 0,1D

K
1

K
2

K
3
(
min
), 
bu yerda, D – buyumning o‟lcham xarakteristikasi (maksimal qirqimning minimal o‟lchami), 
mm; K
1
– muhit koeffitsienti (gaz uchun K
1
= 2, tuz uchun K
1
= 1, metall uchun K
1
= 0,5); K
2
– shakl koeffitsienti (shar uchun K
2
= 1, silindr uchun K
2
= 2,); K
3
– qizish koeffisienti (har 
tomonlama qizdirilsa, K
3
=1, bir tomonlama qizdirilsa, K
3
=4). 

t 
esa uglerodli po‟latlar uchun 1 
min
, legirlangan po‟latlar uchun 2 
min
qilib olinadi. 
Amalda, ko‟pincha, konkret detal uchun u yuqoridagi taxminiy formila asosida hisoblanib, 
tajriba asosida unga tuzatishlar kiritiladi.