O`zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Difektolgiya fanining maqsad va vazifatarini tushuntiring. 
2. Difektologiyaining i1miy tadqiqot metodlari necha turga bo‘linadi? 
3. Difektologiyai fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 
4. Anomal bolani klinik-nevrofiziologik jihatdan o‘rganish bo‘limlari qaysi fan tarkibiga kiradi. 
5. Maxsus pedagogikaning bo‘limlarini sanab bering. 
6. Difektologiyai fanining O‘rta Osiyo mintaqasida rivojlanish tarixini so‘zlab bering. 
7. Samarqand shahridagi nuqsonli bolalar bilan ishlaydigan maxsus maktablar, maktabgacha 
tarbiya muassasalari haqida ma’lumot bering.
3. BOLANI PSIXIK JIHATDAN KAMOL TOPIB BORISHINING ASOSIY DAVRLARI (2- soat) 
 
Reja: 
1.
Bolaning psixik jihatdan kamol topib borishining asosiy davrlari. 
2.
Kamol topish va ta’lim o‘rtasidagi bog‘lanish. 
3.
Kamol topishda psixik funksiyalarning roli. 
Tayanch tushunchalar va iboralar:
psixik funksiya, ong, idrok, tafakkur, nutq, xotira, atrof-
muhit, irsiyat, ta’lim-tarbiya, xususiyat va sifatlar. 
Psixik va jismoniy o‘sishida kamchiligi bo‘lgan bolalarni o‘qitishdagi qiyinchiliklar qay tariqa va 
nima uchun vujudga kelishini yaxshiroq anglab olmoq uchun avvalo bolaning normal sharoitida kamol 
topib borishining asosiy qonuniyatlari bilan tanishib chiqish zarur, chunki anomal holda kamol topishning 
asosiy, muhim xususiyatlari normal bolaning kamol topish qonuniyatlari bilan taqqoslanganda ravshan 
bo‘ladi. Bolaning o‘sish jarayonida kamol topib boradi, ammo bu kamol topib borish qonuniyatlarini 
tushunishda ko‘pincha xato qilinadi. 
Shaxsning kamol topib borishidek murakkab jarayonning sababi biologak faktorlar bilan ijtimoiy 
faktorlarning birligidir. Shu sababli, bolaning psixik jihatdan kamol topib borishi jarayonini to‘g‘ri 
anglamoq uchun shu faktorlardan har birining rolini va ahamiyatini o‘qib olish muhimdir. 
Har qanday psixik jarayonning kamol topib borishida irsiy zamin ham, muhit ta’siri ham ma’lum 
o‘rin olgan bo‘ladi. Ammo psixikaning turli tomonlarida, turli yoshlarida bu ta’sirlarning hissasi har xil 
bo‘ladi. Bola hayotining ilk bosqichlarida tarkib topadigan oddiy harakat akti uning kamol topib borishida 
ko‘proq biologik faktorlarga bog‘liq bo‘ladi. Inson psixikasining organik birligani va bu uning tarkib 
topish jarayonida turli bosqichlardan o‘tishini e’tiborga olib shuni ta’kidlash zarurki, ixtiyoriy diqqat, faol 
eslab qolish, fikrlash faoliyati singari murakkab psixik jarayonlarning kamol topishi, shuningdek, tarkib 
topguncha uzoq yo‘lni maktabgacha tarbiya, maktab, o‘smirlik, yigitlik yoshini bosib o‘tadigan xarakter 
va xulq-atvorning kamol topishi irsiyatga qaraganda beqiyos darajada ko‘proq atrofdagi ijtimoiy muhitga, 
bolaga tarbiya va ta’lim berish sharoitiga, madaniy-maishiy muhitga, muomala xarakteriga, faoliyat 
ko‘rinishlari va usullariga va shu singarilarga bog‘liq bo‘ladi. 

---

Muhit bolaning kamol topib borishi uchun sharoit sifatidagina emas, balki manba sifatida ham 
namoyon bo‘ladi. Bola dunyoga kelgan dastlab kunlaridanoq uni o‘rab olgan ijtimoiy muhit bilan o‘zaro 
munosabatda va uning ta’siri ostida bo‘ladi, bu muhit uning kamol topib borishini belgilab beradi. 
Bolaning kamol topib borish jarayonida bir xarakterli xususiyat borki, navbatdagi har bir yosh bosqichida 
o‘zgarishlar ro‘y beradi va shu bilan bir vaqtda shaxsning yangi xususiyatlari ham vujudga keladi. Ana 
shu yangilikning vujudga kelishi bolaning kamol topishidagi asosiy va muhim belgidir. 
Kamol topib borish jarayonida psixik jarayonlarning o‘zigina tarkib topib qolmay, balki bu 
jarayonlar o‘rtasida murakkab o‘zaro bog‘lanish va o‘zaro munosabatlar ham yuzaga keladi, bu esa 
umuman ong tarkibining rivojlanishini ta’minlaydi, ong darajasi esa o‘z navbatida har bir psixik 
jarayonning bundan buyongi rivojlanishini va ongli faoliyatining ayrim formalarini belgilab beradi. 
Har bir psixik funksiyalarning tarkib topib borishi jarayonida L.S.Vigotskiy ko‘rsatib o‘tganidek, 
kamol topishning o‘z optimal bosqichi bo‘ladi, bu bosqich esa ongdagi ana shu funksiyaning hal qiluvchi 
mavqeini tashkil qiladi. Yangi tug‘ilgan bolaning differensiallashmagan ongida avvalo idrok etish 
funksiyasi ajralib turadi. Idrok etish funksiya hali elementar effektiv reaksiyalar bilan qo‘shilgan holda 
bo‘lsa ham, lekin uning ajralib turishi bolaning chaqaloqlik yoshidagi kamol topib borishi uchun idrok 
funksiyasiga ustunlik mavqeini beradi. 
Bola kamol topib borishida asosiy o‘rinni egallaydigan nutq singari murakkab turiga ham 
yuqoridagidek taaluqlidir. Nutqning eng intensiv suratda o‘sib borishidagi hal qiluvchi bosqich 1,5 
yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Bola nutqi 1,5 yoshgacha muayyan darajada o‘sib 
boradi. 5 yoshdan keyin nutq juda intensiv suratda va xilma-xil tarzda o‘sib boradi, ammo uning o‘sish 
sur’ati umr bo‘yi 1,5 dan 5 yoshgacha bo‘lgan darajaga hech qachon еtmaydi. 
Maktabgacha tarbiya yoshida boshqa psixik jarayonlar va xususan xotira rivojlanishda shunday 
ustun mavqeini egallaydi. Xotira shubhasiz maktabgacha tarbiya yoshigacha va undan keyin ham kamol 
topib boradi. Ammo u o‘z kamol topib borishining eng yuksak darajasiga xuddi shu yoshda еtadi. 
Biror yosh davrida kamol topib borishning buzilishi kamol topishning navbatdagi davrlariga 
muqarrar suratda ta’sir ko‘rsatadi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, psixik jihatdan kamol topib borish bir 
qator yosh davrlarini o‘z ichiga oladi: 1 yoshdan 3 yoshgacha, maktabgacha tarbiya yoshi bosqichi – 3 
yoshdan 7 yoshgacha, ilk maktab yoshi bosqichi – 7 yoshdan 11 yoshgacha, o‘spirinlik bosqichi – 11 
yoshdan 15 gacha va yigit-qizlar bosqichi 15 yoshdan 17-18 yoshgacha.