O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Quyoshning doimiyligi. Quyosh issiqligining tarqalishi va uning geografik 
kenglikka bog’liqligi. 
Yer yuzasining 1 sm
2
maydoniga 1 mn. davomida tushadigan Quyosh 
issiqligining miqdori Quyosh doimiyligi deb ataladi (1,98 kkal/sm
2
. min.). 
Quyoshdan keladigan elektromagnit nurlari turli xil uzunlikdagi to’lqinlardan iborat 
(ultraqisqa to’lqinli, uzun to’lqinli, olis ultrabinafsha, yorug’lik va yaqin infraqizil nurlar). 
Ultraqisqa to’lqinli radiatsiya (<0,1027 mkm) atmosferaning 100-200 km. balandlikdagi 
qatlamlarigacha kirib keladi va molekulalarni ionlashishiga olib keladi. Uzunroq to’lqinlar 
(0,1027-0,24 mkm) atmosferaning 70-80 km balandlikdagi qatlamigacha tushib keladi va 
molekulyar radiatsiyalarni hosil bo’lishiga olib keladi, natijasida radikal ionlar vujudga keladi. 
Olis ultrabinafsha to’lqinlar (0,2424-0,2900 mkm) 15-25 km balandlikda ozon qatlami 
tomonidan to’la yutiladi. Mazkur nurlar molekulyar kislorodni dissotsiatsiyani keltirib chiqaradi, 
ozon hosil bo’lishiga olib keladi va stratosferani qizitib yuboradi. Ular ionosfera va ozonosferani 
hosil qiladigan asosiy omil bo’lib hisoblanadi. Yaqin ultrabinafsha to’lqinlar (0,029-0,40 mkm), 
yorug’lik nurlari va infra qizil nurlari Yer yuzasiga bevosita yetib keladi va geografik qobiqdagi 
fotoximik va termoximik reaktsiyalar hamda radio to’lqin nurlanishni keltirib chiqaradi. 
Yer yuzasiga fazodan Quyosh va boshqa osmon jismlari issiqligi keladi. Fazodan 
keladigan issiqlikning 97% ni Quyoshdan keladigan issiqlik tashkil qiladi. Mazkur issiqlik 
Quyoshning elektromagnit nurlarini taratishi natijasida vujudga keladi. Yer yuzasining 1 sm
2
maydoniga 1 min. davomida tushadigan Quyosh issiqligining miqdori Quyosh doimiyligi deb 
ataladi (1,98 kkal/sm
2
. min.)
74
. 
Quyosh nuri perpendikulyar tushsa, joy eng ko’p radiatsiya oladi, chunki bunday holatda 
Quyoshning bir to’p energiyasi kichik maydonga tushadi, aksincha, u yotiq tushsa, o’sha bir 
to’p nur energiyasi kattaroq maydonga tarqaladi. Quyosh nurining qancha burchak hosil qilishi,
joyning geografik kengligi hamda Quyoshning gorizontdan qanchalik baland turishiga bog’liq. 
Quyosh nuri 23
0
30
,
shimoliy kenglik bilan xudi shu darajadagi janubiy kenglik orasidagi 
maydonga eng katta 90
0
burchak hosil qilib tushadi. Yer yuzasining qolgan kengliklarida esa
Quyosh nurining tushuish burchagi 90
0
dan kam bo’ladi. Demak, Quyosh nurining tushish 
burchagi qanchalik yotiq bo’lsa, Quyosh radiatsiyasining intensivligi shunchalik kam bo’ladi. 
Masalan, agar tush paytida radiatsiya kuchini ekvatorda 1 deb olsak, 60
0
kenglikda 0,5 ga, 
qutbda esa 0 ga barobar bo’ladi
. 
Yerning sharsimonligi va o’qi orbita tekisligiga og’ganligi natijasida Quyosh nurining 
tushish burchagi yil davomida o’zgarib turadi. 
Yerning radiatsiya orqali oladigan energiyasining miqdori faqat nurning tushish 
burchagiga emas, balki Quyoshning yoritish davrining uzun va qisqa bham bog’liqdir. Quyosh 
nurining tushish burchagi singari, uning yoritish davri ham yil fasllariga qarab o’zgaradi. 
Ekvator atrofida kun bilan tunning uzunligi yilning hamma fasllarida deyarli teng bo’lsa, 
o’rtacha va qutbiy kengliklarda tun bilan kunning nisbati yil fasllarida keskin o’zgaradi. Masalan 
70
0
sh.k.da Quyosh yozda 65 sutka, qutbda esa 180 sutka mobaynida botmaydi. Qutbda yozda 
Quyoshning uzoq faqt yoritib va isitib turishi issiqlikning etishmasligini birmuncha qoplaydi. 
Qish faslida esa Quyosh butunlay chiqmaydi, oqibatda radiatsiya miqdori 0
0
ga barobar 
bo’ladi.Ana shuning uchun ham qutbda Quyosh radiatsiyasining yillik o’rtacha miqdori 
ekvatordagidan 3-3,5 marta kam bo’ladi. 
Quyosh radiatsiyasining Yer yuzasiga etib kelishiga yana atmosfera ham ta’sir ko’rsatadi. 
Chunki atmosfera quyoshdan kelayotgan nurning bir qismini yutadi: Quyoshdan kelayotgan 
nurning bir qismini suv bug’lari yutsa, qisqa to’lqinli ultra binafsha nurni esa ozon yutadi. 
Korbanat angidrid esa uzun to’lqinli nurni ushlab qoladi. Shunday qilib, Quyoshdan kelayotgan 
yorug’likning bir qismi (15%) atmosferada sarflanadi (yutiladi), natijada Yerga kelayotgan 
Quyosh radiatsiyasi kuchsizlanib qoladi. 
74
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”