O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Tog’lar va ularning turlari.
 Tog’
deb, Yer yuzasining atrofdagi tekisliklardan baland ko’tarilib turgan qismlariga aytiladi. 
Tog’larning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: yonbag’ir, cho’qqi, tog’ etagi, tog’ qirrasi, 
dovonlar, tog’ yo’laklari. Tog’ni har tomondan o’rab turgan qiya yuzaga yonbag’ir deb ataladi. 
Yonbag’irni tekislikka o’tish qismiga tog’ etagi deb ataladi. Tog’ qirralarini pasaygan qismlar 
dovon deb ataladi. Tog’larni chuqur o’yilgan qismlari tog’ yo’laklari deb ataladi. Ikkita qarama-
qarshi yonbag’irlarning kesishgan joyi tog’ qirasi yoki cho’qqisi (tepasi) deb ataladi.Masalan, 
Himolaydagi Jomalungma, Kavkazdagi El’brus, Alp tog’laridagi Monblan va h.k. 
Tog’lar balandligiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: past (1000 m. gacha), o’rtaga 
balandikdagi (1000-2000m) va baland (2000 m. dan yuqori) tog’lar. 
Tog’lar joylanishi, tuzilishi va boshqa xususiyatlariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: tog’li 
o’lka, tog’ massivi, tog’ tuguni, tog’ zanjiri, yassi tog’, tog’lik, burmali tog’lar, burmali-palaxsali 
tog’lar, vulkan tog’lari. 
Tog’li o’lkalar- Yer yuzasining atrofdagi tekisliklardan baland ko’tarilib turgan qismi. Bir 
necha ming km.ga cho’zilib ketadi. 
Tog’ massivlari-tog’li o’lkalarning alohida ajralib qolgan (tog’ vodiylari bilan) qismi. 
Deyarli bir xil uzunlikka va kenglikka ega (Monblan, Mo’g’uliston va x.k). Tog’ tuguni-ikki va 
undan ortiq tizmalarini kesishgan joyi (Pomir, Arman tog’ligi). 
Tog’ tizmasi yoki «tizma» termini tor va keng ma’noda qo’llaniladi. Bir yo’nalishda 
cho’zilgan, bir tog’ni ham, butun bir tog’li o’lkani ham tog’ tizmasi deb aytiladi. Ko’pincha Ural 
tog’li o’lkasini Ural tizmasi, Katta Kavkazni esa Kavkaz tog’ tizmasi deb yuritiladi. Aslida esa 
Ural ham, Kavkaz ham haqiqiy ma’noda juda ko’p tog’ tizmalariga bo’linib ketgan.
Tog’ 
zanjiri-uzun cho’zilgan balandlik, burmalanish zonasining yo’nalishi bo’yicha juda katta 
masofaga cho’ziladi. Har bir tog’ zanjiri boshqasi bilan tog’ vodiysi bilan ajralib turadi. Tog’ 
qirrasi-tog’ yonbag’rilarini kesishgan chizig’i.
Yassi tog’
nisbatan bir xil yuzaga ega bo’lgan ulkan maydonlardir. Yassi tog’liklar 
qadimgi tog’li ulkalarning uzoq denudatsiya jarayonida yassilanib qolgan qismlaridir. Yassi 
tog’lik relyefi Afrika, Braziliya, Avstraliya, Hindiston, Markaziy Osiyoda katta-katta 

---

46 
maydonlarni egallaydi.
Tog’liklar
-tog’ tizmalari va yasi tog’liklarni o’z ichiga olgan juda 
katta tog’li hududlardir. Masalan, Cherskiy, Eron, Tibet, Katta havza tog’liklari
48
. 
Burmali tog’lar-geosinklinallar o’rnida Alp burmalanishida hosil bo’lgan tog’lar. Katta balandlik 
bilan ajralib turadi.Ular ancha murakkab tuzilishga ega. Yaqingacha bu tog’ sistemalari orogenik 
oblastlar va yer po’stini tagigacha egallagan va kuchli yuvilgan ko’pdan ko’p katta burmalardan 
tashkil topgan, deb o’ylar edilar.So’nggi yillardagi tadqiqotlar alp tipidagi burmalangan tog’li 
o’lkalar asosida yer po’stining yirik palaxsalari borligini ko’rsatadi, bu palaxsalar dissimetrik 
ko’tarilgan, bir yonbag’ri tik, ikkinchisi yotiq.