O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

5. Yerning o’z o’qi atrofidagi harakati va uning geografik oqibatlari. 
Yer o’z o’qi 
atrofida g’arbdan sharqqa tomon soat strelkasiga qarshi tomonga qarab harakat qiladi. Yer bir 
tekisda aylanadi. Yer o’z o’qi atrofida 23 soat 56 minut 4 sekundda bir marta aylanib chiqadi. 
Yer aylanishining burchak tezligi, ya’ni yer yuzasidagi biror nuqtaning har qanday 
muayyan vaqt davomida aylanish burchagi hamma kengliklar uchun bir xildir. Nuqta bir soat 
davomida 360
0
:24 soat=15
0
yo’l bosadi. 
Sekundiga metr hisobidagi tezlik kengliklarga qarab o’zgaradi. Bu tezlik ekvatorda 464 metrga 
teng. 
Yerning sutkalik aylanishining eng muhim geografik oqibatlari quyidagilar: 
- kun bilan tunning almashib turishi, buning natijasida Yerning landshaft qobig’i hayotida va 
undagi jarayonlarda sutkalik ritm vujudga keladi; 
-ayni bir vaqtda Yerdagi turli meridianlarning mahaliy vaqti turlicha bo’ladi; 
-gorizontal harakat qiladigan hamma jismlar yerning sutkalik aylanishi natijasida shimoliy yarim 
sharda o’ngga, janubiy yarim sharda chapga buriladi. Yer aylanishining buruvchi kuchi 
(Koriolis) havo massalarining, dengiz oqimlarining, daryolarning yo’nalishiga ta’sir etadi; 
- Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida 2 ta doimiy nuqta – qutblar hosil bo’ladi. Bu hol 
sharda koordinatalar to’rini yaratishga, ya’ni meridianlar, parallellar va ekvatorni o’tkazishga 
imkon beradi. Qutblarni tutashtiruvchi chiziqlar meridianlar deb ataladi. Meridian tekisligi 
gorizont tekisligiga tik bo’ladi. Bu ikkala tekislik kesishgan chiziq, tush chizig’i deyiladi. Bosh 
meridiandan berilgan nuqtagacha bo’lgan daraja hisobidagi masofa geografik uzunlik deb 
ataladi. Ekvatordan berilgan nuqtagacha bo’lgan meridian yoyining uzunligi geografik kenglik 
deb ataladi; 
-Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi asosiy vaqt birligi bo’lgan sutkani hosil qiladi.