O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Yerning shakli.
Yerning shakli qanday degan muammo qadimdan olimlarni qiziqtirib 
kelgan. Yerning shaklini yassi, yapaloq, tekis, qabariq, doirasimon, sharsimon degan fikrlar asta 
– sekin ma’lumotlar yig’ilishi bilan vujudga kelgan. 
Yerning shakli sharsimon ekanligini miloddan avval IV asrda Aristotel tomonidan 
isbotlangan. Mazkur g’oya XVII asrgacha fanda hukm surib keldi. Qadimgi olimlar Yerning 
sharsimon ekanligini quyidagi dalillar bilan isbotlashgan: 
- qirg’oqqa yaqinlashayotgan kemaning avval tepa qismi (machtasi) so’ng o’rta qismi 
oxiri pastki qismining ko’rinishi. Yer yassi, tekis bo’lganda kemaning hamma tomoni birdan 
ko’rinar edi; 
- qirg’oqdan uzoqlashayotgan kemani dastlab pastki qismini so’ngra o’rta va yuqori 
qismini ko’zdan g’oyib bo’lishi;-tog’larga yaqinlashib kelganda dastlab tog’ tepalari, so’ngra 
tog’ etaklari ko’rinadi; 
- Oy tutilganda Yerning unga tushadigan soyasi har doim to’g’ri doiraning bir qismi 
shaklida bo’lishi;- Quyosh chiqayotganda dastlab tog’larning tepasini yoritishi. Quyosh 
botgandan keyin ham ma’lum vaqt davomida tog’ cho’qqilarini yoritilib turishi, Yer yuzasi yassi 
bo’lsa, tog’lar etagidan tepasigacha barobar yoritilgan bo’lar edi; 
- meridian bo’ylab shimoldan janubga yoki janubdan shimolga qarab yurilganda 
yulduzlar o’rnining o’zgarishi. Shimoliy yarim sharda biz Katta ayiq yulduzlar turkumini va 
Qutb yulduzini ko’ramiz. Janubga borgan sari bu yulduzlar pasayib boradi. Osmonning janub 
17
 
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”. 2003, 38- bet (mazmun-mohiyatidan foydalanildi), 
2003.

---

22 
tomonida boshqa yulduzlar ko’rinadi. Ekvatorga borganda Qutb yulduzi ko’rinmay qoladi, 
Janubiy But yulduzi paydo bo’ladi; 
-balandga ko’tarilgan sari ufqning kengayib borishi; 
-Dunyo aylana sayohatlarda bir tomonga qarab ketib ikkinchi tomondan kelinishi; 
-tongning sharqdan boshlanib kelishi. Agar Yer yassi, tekis bo’lganda hamma joyda tong 
barobar otar edi; -ochiq joyda masalan, 
ko’lning qarama-qarshi tomonida joylashgan ko’p qavatli ylarning yer yuzasi qabariq bo’lganligi 
tufayli uning poydevoridan boshlab emas, balki ma’lum baland qismidan yuqorisi ko’rinadi
18
. 
XVII asrga qadar olimlar Yerni shar shaklida deb tasavvur qilishgan. Ammo keyinchalik 
Yerning qutblari siqilgan va ekvator atrofida qavariq ya’ni shar emas, balki Yerning ekvator 
tekisligidagi radiusi Yer o’qining yarmidan uzunroq bo’lgan ellipsoid yoki sferoid degan fikrlar 
paydo bo’ldi. Yerning Ellipsoid ekanligini isbot etuvchi asosiy dalillar quyidagilar: a) o’rtacha 
kengliklarda to’g’rilangan mayatnikli soat ekvatorga yoki qutb o’lkalariga keltirilsa, ekvatorda 
orqada qoladi, qutblarda oldin ketadi. Mayatnikning bir tebranish davri og’irlik kuchining 
tezlanishiga bog’liq bo’lganidan, mayatnik tebranishining sekinlashishi og’irlik kuchining 
kamayganini, mayatnik tebranishining tezlashishi esa og’irlik kuchining ortganini ko’rsatadi. 
Qutbdan ekvatorga borgan sari markazdan qochish kuchi orta borishini hisobga olganda, 
mayatniklarning tebranishida kuzatilgan o’zgarishlarga sabab, ekvatorda Yer yuzasining har 
qanday nuqtasi, qutbdagiga nisbatan Yer markazidan uzoqroqda turadi (yani tortish markazidan): 
b) Meridianning 1
0
li markaziy burchakka to’g’ri keladigan yoyi ekvatorial kengliklardagiga 
nisbatan yuqori geografik kengliklarda uzunroq (ekvatorda 110,6 km., 80
0
sh.k., 111,7km.), 
chunki sferoidda yoyning egriligi ekvator yaqinidagiga qaraganda qutb yaqinidan kichikroq. 
Hozirgi paytda Yerning shaklini bir necha variantlari bor. Chunki Yerni shakli bu 
qandaydir ma’noda umumlashgan tushunchadir. Shuning uchun Yerni shaklini bir necha 
taxminlari bor: sfera, ellipsoid, uch o’qli ellipsoid, geoid.