O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Quyosh va Yer aloqalari.
Quyosh va Yer aloqalari deb Quyoshdagi dog’larning 
o’zgarishiga Yerning aks ta’siriga aytiladi.
Quyosh va Yer aloqalarining energetik asosi bo’lib Quyosh radiatsiyasi va Quyosh 
shamoli hisoblanadi. Yerga keladigan Quyosh radiatsiyasining miqdori kam o’zgaradi, shuning 
uchun u doimiy hisoblanadi. Ammo mazkur radiatsiya Quyoshdagi o’zgarishlar tufayli sifat 
jihatdan o’zgarib turadi. Ularning sifat jihatdan o’zgarishi Quyoshdagi dog’larni paydo bo’lishi 
yoki g’oyib bo’lishi bilan bog’liq. 
Quyosh faoligi o’zgarishining davriyligi isbotlangan. Hozirgi paytda quyosh faolligini 
o’zgarishining 11 – yillik, 90 – yillik davriyligi aniqlangan. Quyosh faolligi Volf soni bilan 
o’lchanadi. 
Yer Quyosh atrofida aylanish davomida yo’lda uchragan zarralarni tortib oladi, mazkur 
zarralar Yerga tushib uning og’irligini yiligi 10 mln. tonnaga ortishiga sabab bo’ladi. 
Quyosh faolligini o’zgarishining 11 – yillik davri bilan zilzilalar, ko’llar sathini 
tebranishi, qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi, hashoratlarning soni, yuqumli 
kasalliklarning tarqalish va qaytarilish davrlari, aholining o’lim darajasi chambarchas 
bog’langanligi ma’lum. Ammo mazkur aloqalarning sabablari hali o’rganilmagan. 
 
3. Magnitosfera.
Magnitosfera – Yerning eng tashqarisidagi va eng qalin qobig’idir. 
Magnitosfera Yer atrofidagi fazoning bir qismidir. Yer katta magnitdan iborat. Yerning magnit 
maydoni unda yadroning mavjudligi, yerning aylanishi va yadroning ichki qismida moddalarning 
harakatlanishi tufayli vujudga keladi. Bu harakatlar juda katta elektr tokini hosil qiladi va 
mazkur toklar magnit maydonini, ya’ni magnit kuchlari namoyon bo’ladigan makonning vujudga 
kelishiga sabab bo’ladi. 
Yer yadrosida ruy beradigan jarayonlar bir xil magnitlangan maydonni, ya’ni o’zgarmas 
maydonni ketirib chiqaradi. Bu maydon yer Yuzasidan 80 – 90 ming. km masofaga tarkaladi. 
Yerning magnit maydoni doimo Quyoshdan kelayotgan zaryadlangan zarralar oqimi – 
Quyosh shamoli bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. Quyosh shamoli proton va elektronlardan iborat. 
Quyosh shamolining magnitosfera bilan to’knashishi natijasida urilish to’lqini hosil bo’ladi. 
Urilish to’lqinining ichida radiatsion mintaqalar joylashadi. Mazkur radiatsion mintaqalarda 
zaryadlangan zarralar spiralsimon (o’ramasimon) traektoriyada magnig kuchlari yo’nalishiga 
23
Vaxobov H. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: Bilim 2005, 52-b. 

---

26 
tomon harakatlanadi. Atmosferaning yuqori qatlamlari bilan mazkur zaryadlangan zarralarning 
o’zaro ta’siri natijasida qutb yog’dusi hosil bo’ladi
24
Magnit maydonining tuzilishi geografik kengliklarga qarab o’zgarib turadi. Har bir yarim sharda 
uchta kenglik zonasi ajratiladi: 
-
ekvatorial zona (25
0
sh.k. – 25
0
j.k.) Bu zonada kuchlangan magnit liniyalari yer yuzasiga 
parallel xarakatlanadi. SHuning uchun atmosferaning yuqori qismlariga zaryadlangan zarralar 
kam kirib keladi; 
-
mo’’tadil kengliklar zonasi (30
0
sh.k. va 55
0
j.k.) Bu zonada yerda zaryadlangan zarralar 
oqimining sur’ati kuchayib boradi. Qutblar tomon magnit maydonining o’tkazuvchanligi ortib 
boradi; 
-
qutbiy oblastlar zonasi. Bu zonada kuchlangan magnit liniyasi yer yuzasiga tikroq 
yo’nalgan va voronkasimon shaklga ega. Mazkur voronka orqali Quyosh shamoli magnitosfera 
so’ngra atmosferaga kirib keladi. Zaryadlangan zarralarni atmosfera bilan o’zaro ta’siri natijasida 
qutb yog’dusi sodir bo’ladi
25
. 
Yer yuzasining har bir nuqtasida kompasning magnit strelkasi kuchlangan magnit 
liniyalariga parallel joylashadi. Magnit maydonining o’lchamlari quyidagilardan iborat: 
-magnit meridiani bilan geografik meridian orasidagi burchak magnit og’ishi deyiladi. 
Kompasdagi magnitlangan strelkaning bir uchi albatta shimolga, ikkinchi uchi esa janubga 
qaragan bo’ladi. Strelkaning bu holati magnit meridianining yo’nalishini ko’rsatadi. Ammo 
magnit meridianining yo’nalishi geografik meridian yo’nalishiga to’g’ri kelmaydi va undan 
g’arbga yoki sharqqa buriladi; 
-magnit enkayishi deb, tekis yuza bilan tik aylanuvchi magnit strelkasi oralig’idagi 
burchakka aytiladi. Magnit enkayishi bir xil bo’lgan chiziqlar izoklinlar deyiladi. Enkayish 
magnit qutblari bilan ekvator oralig’ida 90
0
dan 0
0
gacha o’zgaradi. Bu o’zgarish miqdori 
shimoliy yarim sharda «+» alomati, janubiy yarim sharda «-» belgisi bilan belgilanadi; 
-magnit ekvatori – magnitli strelka gorizontal holatda turadigan chiziqqa aytiladi. Ikkala 
qutbdan barobar uzoqlikda strelka gorizontal holatni oladi. Magnit ekvatori geografik ekvatorga 
mos kelmaydi. U Afrika bilan Osiyoda geografik ekvatordan shimolroqda, Amerikada esa 
janubroqda joylashgan. Magnit ekvatorida enkayish 0
0
, qutblarda esa 90
0
ga teng. Magnit 
ekvatori geografik ekvatorni 169
0
sh.k. va 23
0
g’.u. da kesib o’tadi; 
-magnit meridiani – magnit strelkasi joylashgan katta aylana yuzasiga aytiladi; 
-magnit qutblari – magnit strelkasi tik holatda turadigan joylarga aytiladi. Yer yuzasida 
va quyi atmosferada Yer magnit maydonining yer po’sti va uning magnit massalari bilan bog’liq 
bo’lgan har xil qismi namoyon bo’ladi. Bu maydonning qutblari magnit qutblari deb ataladi. 
Magnit qutblarning o’rni yil sayin o’zgarib turadi. Hozirgi vaqtda shimoliy magnit qutbi 
Kanadada Butiya yarim orolidan sharqroqda (74
0
sh.k. 92
0
g’.u.), janubiy magnit qutbi esa 
Antarktidada (69
0
j.k. 144
0
g’.u.) joylashgan. Yerning magnit kutblari doimo o’zgarib turadi. 
Masalan shimoliy magnit qutbi 1950 yili 72 sh.k. 96
0
g’.u., janubiy magnit qutbi 70
0
j.k., 
150
0
g’.u., 1970 yili esa 75
0
42
1
sh.k. 101
0
30
1
g’.u. va 65
0
30
1
j.k. 140
0
18
1
g’.u. joylashgan
26
.