O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

 6. Geografik qobiqda tutash yuzalar, simmetriya va dissimetriyalar.
Geoqobiqlar va ularning ayrim qismlari (qatlamlar, havo va suv massalalar) turli 
xil holatdagi va tarkibdagi moddalardan tuzilaganligi uchun ular orasida chegara 
albatta bo’ladi. 
Geoqobiqlar (geosferalar) o’rtasidagi chegaralarni tutash yuzalar deb atash 
qabul qilingan. Tutash yuzalar asosan oraliq qatlamlardan iborat. Mazkur oraliq 
qatlamlarda modda va issiqlik oqimi o’zgaradi va oraliq jarayonlar sodir bo’ladi. 
Bunday oraliq jarayonlar qattiq jismlar yuzasi oralig’ida ro’y beradi. Masalan, 
maydalangan qattiq jinslarni o’z- o’zidan yonib ketishi (un, shakar va ko’mir 
maydasi) va ayrim hollarda portlab ketishi. Ko’proq keng tarqalgan jarayonlar 
sodir bo’ladi. Tutash yuzalarda maydalangan moddalar bo’lsa, moddalarning 
eritilish va reaktsiyaga kirish qobiliyati keskin ortib ketadi. Demak, tutash yuzalar 
geografik qobiqdagi eng faol yuzalar bo’lib, ularda almashinish, eritish va issiqlik 
ajratish reaktsiyalari kuchayib ketadi. 
Geografik qobiqda tutash yuzalar juda ko’p va xilma-xildir va ularda hayot 
turli sur’atlarda kechadi. Eng faol tutash yuzalarga geografik qobiqda quyidagilar 
kiradi: qirg’oqlar (sohillar), atmosfera va okean frontlari, muz va muz atrofi, Yer 
yuzasi. 
Qirg’oq (sohil) zonasi o’simlik va hayvonlarga juda boy bo’ladi. Qirg’oq 
zonasi gidrosfera, atmosfera va litosferaning o’zaro ta’sir zonasida joshlashgan. Bu 
yerda to’lqinlar ta’sirida qirg’oqlar yemiriladi, tog’ jinslari maydalanib qum va 
shag’alga aylanadi va ularning to’planishi natijasida qum tepalari, yoyilmalari 
hosil bo’ladi. Qirg’oqlarda suvlarning qalqishi ro’y beradi, buning natijasida 
Yerning tezligi juda oz bo’lsada kamayib boradi. 
Eng muhim tutash yuza bo’lib Quyosh nurlari bilan Yer yuzasining o’zaro 
ta’sir yuzasi hisoblanadi. Mazkur yuzada Quyoshning nurlari o’simliklar 
barglarida, tuproqda, nurash qobig’ida, okean, dengiz, ko’l, daryo suvlarida issiqlik 
va kimyoviy energiyaga aylanadi. Mazkur tutash yuza juda ko’p dinamik 
jarayonlarni borishiga imkon beradigan, issiqlikni o’zgartiradigan va to’playdigan 
eng kuchli tutash yuzadir. 
Simmetriya grekcha so’z bo’lib, fazodagi nuqtalarni joylanishidagi bir 
xillikni bildiradi. 
Geografik qobiq sharsimon simmetriyaga ega. Sharsimon simmetriklik 
sayyoramizning og’irlik kuchi maydonida shakllanadi. Yerning sutkalik harakat 
natijasida Yer o’qqa va ekvatorga ega. Geografik qobiqning juda ko’p qismlari 
ekvatorga nisbatan simmetrik joylashgan. Masalan, yoritish mintaqalarining, havo 
va suv oqimlarining joylanishi, bosimning, haroratning, namlikning taqsimlanishi 
va x.k. Ammo yirik umumsayyoraviy relyef shakllarini joylanishida bunday 
xususiyat kuzatilmaydi. 
Simmetriklikning buzilishi disimmetriya deb ataladi. Masalan, shimoliy 
qutubdagi suvlikka janubiy qutbdagi quruqlikni to’g’ri kelishi. 
Simmetrik tahlil geografik qobiqni tuzilishini muhim qonuniyatlarini ochib 
berishga imkon beradi va ularni rivojlanish tarixini o’rganishga asos bo’lib xizmat 
qiladi.

---

33