O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»



Download 4,1 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/212
Sana01.06.2022
Hajmi4,1 Mb.
#624474
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   212
Bog'liq
fayl 2587 20220225

1. Koinot haqida tushuncha. 
2. Yulduzlar. 


15 
otib chiqaradi. Galaktikada hamma yulduzlar Galaktika o’qi atrofida aylanadi. Galaktika o’z o’qi 
atrofida 200 mln. yilda bir marta aylanib chiqadi. Buni Galaktika yili deb ataladi.
2. Yulduzlar. 
Yulduzlar-o’zidan nur taratadigan osmon jismlaridir. Ular qizigan gazlardan 
iborat. Yerdan yulduzlargacha bo’lgan masofa juda uzoq bo’lganligi uchun, ular nur taratayotgan 
nuqtaga o’xshab ko’rinishadi.
Yulduzlar kattaligiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 
- ulkan yoki qizil yulduzlar, ular bizning Quyoshdan ancha katta; 
- sariq o’rtacha yulduzlar, ularning kattaligi deyarli bizning Quyosh bilan teng; 
- oqish mitti yulduzlar, ular bizning Quyoshdan bir necha million marta kichik. 
Yulduzlar yuzasidagi harorat 3000 darajadan 30000 darajagacha. Ular asosan vodorod va 
geliydan iborat, shuning uchun issiqlik va nur hosil bo’ladi. 
3. Quyosh tizimi
.Quyosh tizimi-sayyoralar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar va kometalar 
hamda yo’ldoshlardan iborat osmon jismlari to’plamidir. 
Sayyoralar (planetalar-grekcha planetos-sayyor, daydi ma’nosida). Quyosh atrofida 
aylanadigan yirik sharsimon osmon jismlari. Quyosh tizimida 9ta sayyora ma’lum: Merkuriy, 
Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. 
Asteroidlar (yulduzsimonlar-kichik sayyoralar). Quyosh tizimidagi qattiq osmon jismlari 
bo’lib, ularning ko’pchiligi Mars va Yupiter orbitalari oralig’ida Quyosh atrofida aylanadi. 
Asteroidlarning eng kattalari Serera, Pallada, Vesta va Yunonaning diametrlari 768, 489, 385 va 
193 km.dir. Ular Quyosh atrofida sayyoralar aylangan tomonga qarab harakat qilishadi. Ular 
qirrasimon qattiq jismlardir. Asteroidlar Mars va Yupiter oralig’idagi sayyorani bir necha million 
yillar ilgari portlashi natijasida hosil bo’lgan degan g’oya mavjud. Asteroidlarni changlarni 
to’planishi va zichlanishi natijasida hosil bo’lgan degan fikr ham bor. 
Meteorlar (grekcha meteoros-tepadagi, tepada turgan maьnosida). Uncha katta bo’lmagan 
qattiq jismlarni atmosferaga kosmik tezlikda kirib kelishi natijasida atmosferada ro’y beradigan 
qisqa lahzali chaqnash. Zarralar yoki qattiq jismlar atmosferaga kirib kelganda 2000-3000
0
haroratgacha qizib ketadi. Natijada ularning yuzasi tez suratlar bilan bug’lana boshlaydi. 
Atmosferaga kirib kelgan jismning hajmi qancha katta bo’lsa, chaqnash shuncha kuchliroq va 
yorug’roq bo’ladi. Eng yirik chaqnashlar olov sharga o’xshaydi, ular atmosferadan juda katta 
shovqin bilan o’tadi. Bunday chaqnashni Bolidlar deb atashadi. 
Meteoritlar (grekcha meteora-koinot hodisasi). Fazodan yer yuzasiga tushadigan tosh yoki 
temir holdagi osmon jismlari. Ular asteroidlarning (kichik sayyoralarning) parchalari 
hisoblanadi. Ularning og’irligi bir necha grammdan bir necha tonnagacha boradi. 
Meteoritlarning Yerga tushishi juda katta chaqnash, shovqin bilan kuzatiladi. Bu paytda 
osmonda uchib kelayotgan olovli shar ko’rinadi (Bolid). Meteorit Yerga urilganda yer yuzasida 
chuqurlar va xandaklar hosil bo’ladi. Arizonaga tushgan meteorit diametri 1200 metr, chuqurligi 
200 metrli botiqni hosil qilgan . Yer yuzasida aniqlangan eng yirik meteorit Afrikadagi Goba 
qishlog’i chekkasiga tushgan meteoritdir. Uning og’irligi 60 tonna bo’lgan. 
Kometalar (grekcha kometos - uzun sochli ma’nosida). Quyosh tizimidagi o’ziga xos 
osmon jismidir. To’la shakllangan kometa quyidagi qismlardan iborat: qattiq jismdan iborat, 
diametri bir necha kilometr keladigan va ravshan ko’rinib turadigan yadro; uzunligi bir necha 
100 mln. km. keladigan dum. Ayrim kometalar dumining uzunligi 900 mln.km.ga yetadi. 
Kometalar sovuq jismlardir. Quyosh nurlari kometalarga tushib qaytganda ularni ko’rish 
mumkin. Kometalar keyinchalik Quyosh nuridan qizib, o’zlari ham yorug’lik socha boshlaydi. 
Quyosh nurlarining yorug’lik bosimi tasirida kometa dumlari doimo quyoshdan teskari tomonga 
cho’zilgan bo’ladi 
Quyosh tizimi Galaktikamizdagi murakkab tizimlardan biridir. Quyosh tizimi Quyosh, 
sayyoralar, asteroidlar, kometalar, yo’ldoshlar, changlar va gazlardan iborat. 
Quyosh tizimidagi hamma sayyoralar Quyosh atrofida elliptik orbita bo’ylab aylanadi.
Bir vaqtning o’zida sayyoralar va ularning yo’ldoshlari o’z o’qlari atrofida orbital harakat 
yo’nalishida aylanadi. Quyosh ham o’z o’qi atrofida huddi shu yo’nalishda aylanadi. 


16 
Sayyoralarning harakat qonunlari I.Kepler tomonidan aniqlangan. Mazkur qonunga binoan 
sayyoralarning harakat tezligi ulardan Quyoshgacha bo’lgan masofaga bog’liq. Quyosh 
tizimidagi osmon jismlarini harakatga keltiruvchi kuch quyoshning tortish kuchidir. 

Download 4,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   212




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish