O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Insonning tabiatga ta’siri turlari.
Inson tabiatdan 
foydalanish jarayonida unga ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sirni ikkita 
guruhga ajratish mumkin (G‘ulomov, 1999). 
1. 
Maqsadli ta’sir.
Insonning biror bir maqsad bilan ongli 
ravishda tabiatga ta’siri maqsadli ta’sir deyiladi. Bunda kishilar 
o‘zlarining hayotiy va ishlab chiqarish faoliyatida foydalanish 
uchun tabiatga ta’sir ko‘rsatadilar. Yer osti boyliklarini qazib 
olish, yog‘och tayyorlash maqsadida o‘rmonlarni qirqish, 
hayvonlarni ovlash tabiatga maqsadli ta’sir ko‘rsatish shakllaridir. 
Tabiatga 
maqsadli 
ta’sir ko‘rsatish jarayonida tabiatni 
kambag‘allashtirish (yuqoridagi misollar) ham, boyitish (o‘simlik 
ekish, quruq xonalar bunyod etish o‘simlik va hayvon turlarini 
ko‘paytirish) ham mumkin. 
Maqsadli ta’sir ko‘rsatish muayyan hudud tarbiatining 
mahalliy xususiyatlarini chuqur o‘rgangan holda, tabiatning 
ob’yektiv qonunlarini o‘rgangan holda ilmiy asosda, rejali amalga 
oshirilishi lozim. Aks holda foydali bo‘lib ko‘ringan ta’sir 
pirovardida zararli bo‘lib chiqishi ham mumkin. 
2. 
Maqsadsiz ta’sir.
Insonning tabiatga ko‘rsatadigan 
40 
85 

---

yetkaziladigan zararni baholashning ilmiy asoslangan metodlarini 
ishlab chiqish, atrof muhit sifatini baholash mezonlarini tadbir-
larning iqtisodiy samaradorligi mezonlari bilan muvofiqlash-
tirilgan holda aniqlash ayniqsa dolzarb masalalardir.
Geografiya fanlari atrof tabiiy muhit va uni tashkil etuvchi 
komponentlar dinamikasini, tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va 
o‘zaro ta’sirini o‘rganishning fundamental muammolarini ishlab 
chiqishga e’tiborini qaratmog‘i lozim. Shuningdek, tabiiy 
muhitning insonning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
faoliyati ta’siri ostida o‘zgarish qonuniyatlarini ochib berish, atrof 
muhitning 
ishlab 
chiqarish, 
urbanizatsiya, 
yirik 
xo‘jalik 
dasturlarini rivojlantirish ta’siri tufayli barqarorlik (chidamlilik) va 
o‘zgaruvchanlik bashoratlarining ilmiy asoslarini yaratish, 
stixiyaviy jarayonlarni bashoratlashtirish metodlariga ham katta 
ahamiyat berishi zarur. Tabiatdan oqilona foydalanish va atrof 
muhitni muhofaza qilish bilan chambarchars bog‘liq bo‘lgan 
tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli tabiiy muhitni 
muhofazalash va optimallashtirishning ilmiy asoslarini ishlab 
chiqish, geosistemalarni va ularni boshqarishni optimallashtirish, 
atrof muhit monitoringi va shuningdek, tabiiy muhitga antropogen 
ta’sirlar tufayli yetkaziladigan zararni baholashning ilmiy 
asoslarini ishlab chiqish, atrof muhit sifati bahosining mezonlarini 
tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi mezonlariga monand holda 
belgilash atrof muhitni tadqiq qilishdagi eng dolzarb masalalar 
sirasiga kiradi.
Fransuz geografi J. Fernandninmg (1986) fikricha, 
geografiya atrof muhit to‘g‘risidagi bir butun va bo‘linmaydigan 
fandir. 
Y.G. Saushkin (1980) geografiyaning sotsial-iqtisodiy 
vazifalaridan kelib chiqqan holda “Yer yuzasida tabiat va jamiyat 
o‘zaro ta’siri jarayonida shakllanadigan hududiy sistemalarning ri-
vojlanish qonunlari va tizilmalari, bu sistemalarni jamiyatni eng 
optimal holda hududiy tashkil etish va atrof muhitni yaxshilash 
maqsadida boshqarish to‘g‘risidagi fandir” deb yozgan edi. 
Atrof muhit va uning kishilik jamiyati bilan o‘zaro 
aloqalariga doir tadqiqotlar asosida geografik qobiq haqidagi 
konsepsiya turadi. Bu konsepsiya tabiatda mavjud bo‘lgan o‘zaro 
aloqalar va ozaro ta’sirga asoslangan. Geografik qobiqning 
b)
resurslardan foydalanish (tabiiy muhitdan bevosita 
ajratib olmasdan); 
c)
tabiiy muhit elementlaridan iste’mol va ishlab 
chiqarish 
chiqindilari 
tashlanadigan 
joy 
sifatida 
foydalanish. 
II. Kostruktiv o‘zgartirish (lot.