O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

monitoring – atrof muhit holatini kuzatish, 
baholash va bashoratlsh tizimidir. 
Monitoring tizimi quyidagi 
belgilarga qarab tavsiflanadi: 

monitoring olib borilayotgan hudud yoki akvatoriyaning 
maydoniga ko‘ra; 

kuzatish ( atmosfera, okean, tuproq va b.) ob’yektiga 
ko‘ra; 

metodlariga (bevosita asboblar bilan o‘lchash, masofaviy 
tasvir, bevosita indikatsiya va b.) ko‘ra; 

kuzatish olib borilayotgan samara va jarayon nisbatining 
darajasiga ko‘ra; 

ta’sir turlariga (geofizikaviy, biologik, tabiiy-geografik, 
sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy) ko‘ra; 

maqsadlariga (muhitning hozirgi holatini aniqlash, atrof 
muhit tendensiyalarini ochib berish, hodisalarni tadqiq 
qilish, modellarni baholash va bir o‘lchamga keltirish, 
qisqa muddatli bashorat, uzoq muddatli xulosalar, 
tadqiqotlar va bashoratlarning iqtisodiy samaradorligini 
optimallashtirish va oshirish, muhitga bo‘ladigan ta’sirlarni 
nazorat qilib borish). 
Hozirgi vaqtda monitoring xillari (tiplari) va turlarini 
ajratish bo‘yicha xilma - xil yondashuvlar mavjud bo‘lsada, 
monitoring tizimning tasniflash tamoyillari turlima-turlidir. 
Hududiy qamrovi miqiyosiga ko‘ra monitoring tizimlari 
global, xalqaro va milliy monitoringga ajratiladi. Ifloslanish 
ta’sirlari darajasiga ko‘ra tayanch (fond), hududiy (regional) va 
impakt (lokal), mahalliy monitoringga ajratish qabul qilingan. 
Biosfera komponentlariga ko‘ra monitoringning turli muhitlari 
atmosfera, hidrosfera, litosfera va boshqa turlari ajratiladi. 
Ta’sir ko‘rsatuvchi omillarga ko‘ra ifloslovchi moddalar 
va agentlarning (lot. 
agens (agentis)
biror bir sabab yoki hodisani 
keltirib chqaruvchi, jumladan elektromagnit nurlanishi, issiqlik 
ifloslanishi, shovqin, zaharli moddalar va boshqalarni nazorat qilib 
borayotgan ingredient (lot. 
ingrediens 
kiruvchi) monitoring 
ajratiladi.
Ifloslanish 
manbalari 
monitoringi 
ifloslanish 
manbalarining turli xillarini kuzatib boradi (nuqtasimon 
statsionarlar - sanoat korxonalari, chorvachilik fermalari va b.; 
kelishiga ko‘ra tiklanmaydigan resurslarga o‘tuvchi alohida guruh 
bo‘lib, biota tufayli hosil bo‘lgan va ularning tiklanish tezligi 
foydalanish intensivligiga ko‘ra juda sust bo‘ladi: shu boisdan ular 
tugashi va amalda tiklanmasligi mumkin. Masalan, tuproq 
chirinjisi resurslari ana shunday guruhga mansub. Haydaladigan 
yerlarda tuproq chirindisining yo‘qotilishi jahonda o‘rtacha 1/3 ga 
yaqin, to‘lishi esa deyarli sodir bo‘lmaydi.
Biologik 
aylanma 
harakat 
bilan 
atmosfera 
erkin 
kislorodining tiklanishi ham bog‘liq. Atmosfera kislorodining 
hozirgi balansi yetarlicha o‘rganilmagan. Ammo shu narsa ayonki, 
atmosfera kislorodining fotosintez jarayoni hisobiga to‘lidirib 
borishi uzlukzsiz qisqarib bormoqda, texnogen foydalanish va 
birikish esa ortib bormoqda. Bu misollar resurslarning 
tiklanuvchanligi ularning tugamasligining kafolati bo‘lolmasligini 
ko‘rsatadi. Har qanday biologik resursning tugashi esa tiklanish 
imkoniyatlarining barham topishiga olib keladi. Shuni alohida 
ta’kidlash lozimki, biologik aylanma harakatga antropogen 
aralashuv biologik resurslarni tabiiy tiklanish jarayoniga kuchli 
ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli real biologik resurslar xo‘jalikda 
o‘zlashtirilishi tufayli ponetsial biologik resurslardan kam bo‘ladi. 
Tabiiy 
resurslarning 
ayrim 
turlari 
Yerda 
notekis 
taqsimlangan va nihoyat xilma – xil hududiy birikmalarini hosil 
qiladi. TRSning hududiy tabaqalashuv qonuniyatlarini tadqiq 
qilish tabiatdan foydalanish geografiyasining bosh vazifalaridan 
biridir. TRSni o‘rganish va baholash ham tabiiy geografik nuqtai – 
nazardan, ham iqtisodiy geografik nuqtai – nazardan amalga 
oshirilishi mumkin. 
Tabiiy geografik nuqtai - nazardan TRSni ularning 
xaqqoniy sifat tuzilmasiga ko‘ra tavsiflash, taqqoslash, so‘ngra esa 
tasniflash va rayonlashtirish yetarlidir. Tabiiy resurslarning ayrim 
turlari o‘zlarining mutlaq (qaralayotgan butun hudud yoki uning 
ayrim rayonlari) va nisbiy (maydon birligiga, shuningdek aholi jon 
boshiga) natural (lot.