O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

ruxsat etiladigan miqdor
(REM - PDK) ko‘rsatkichlari bilan 
qiyoslanadi 
va 
o‘zgarishlar baholanadi. O‘zgarishlarning 
yo‘nalishlari bashoratlashtiriladi. Atrof muhitning holati va unda 
sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, ularning manbalari va omillari 
to‘grisida boshqaruv organlariga ma’lumotlar beriladi. Bu 
ma’lumotlar boshqaruv organlari tomonidan atrof muhitda sodir 
bo‘layotgan salbiy o‘zgarishlarning oqibatlarini bartaraf qilishiga 
muljallangan chora-tadbirlarga asos bo‘lib xizmat qiladi. Atrof 
muhit monitoringida masofaviy, ma’lumotlarni kompyuterda 
qayta ishlash, tahliliy ekspress va boshqa tadqiqot usullari 
qo‘llaniladi. 
Monitoringni tashkil etishda turli xil vazifalarni hal etish 
lozim bo‘ladi. I.P.Gerasimov (1976) umumiy vazifalariga ko‘ra 
atrof muhit monitoringini 3 turga ajratadi: 
1. 
Bioekologik (sanitariya – gigiyenik) monitoring
atrof 
muhit holatini inson (aholi) salomatligiga ta’sirini kuzatishdan 
iborat bo‘lgan vazifani o‘z oldiga qo‘yadi. 
Bioekologik monitoringda insonning bioekologik mavjudot 
sifatida atrof muhitda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarga nisbatan 
xastalanish, o‘lim - tug‘ilish, umrning qisqarishi, mehnat 
qobiliyatini saqlanishi va boshqa xil ta’sirlanishlarida namoyon 
bo‘ladigan ko‘rsatkichlar nazorat qilinadi. Bioekologik monitoring 
TRKning chegaralari landshaft chegaralariga mos tushadi, 
chunki yuqorida qayd qilinganidek, tabiiy resurslar turlarining 
tarqalishi 
va 
miqdoriy 
xususiyatlari 
tabiiy 
muhitning 
tabaqalashuvi umumiy qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Tabiiyki, TRK 
tabiiy resurslarning birikmasi bo‘lishi tufayli resurslarni baholash 
nafaqat ularning alohida turlari bo‘yicha, balki ularning hududiy 
kompleksi bo‘yicha ham amalga oshirilmog‘i lozim. TRKlarni 
ajratish 
va 
baholash 
hududni 
resurslar 
bo‘yicha 
rayonlashtirishning boshlanishi, deb hisoblash mumkin. 
TRKlar insonning ishlab chiqarish va noishalb chiqarish 
faoliyatining har xil turlari orqali namoyon bo‘ladi. Masalan, 
qishloq xo‘jalik yerlarining tarqalishi yer resurslarining aniq 
sifatlari (relyef va tuproq xususiyatlari), iqlim (issiqlik, nam 
zahiralari), suv (ayniqsa sug‘orishda) resurslarining mavjudligiga 
bog‘liq; sanoat komplekslari esa mineral xom ashyo, suv resurslari 
va energiya zahiralariga asoslanadi; rekreatsiyada foydalanish esa 
iqlim resurslariga, suv ob’yektlarining mavjudligiga, manzaraning 
rangbarangligiga talab qo‘yadi. 
Umuman, hududni maxsus o‘rganish va tabiatidan 
foydalanishni tashkil etish TRKlarni tadqiq qilishni taqoza etadi. 
TRKlarini o‘rganish ular bevosita bog‘liq bo‘lgan landshaftlarni 
o‘rganish asosida tashkil etilishi maqsadga muvofiq. TRKlarni 
landshaftlarning xususiyatlari asosida o‘rganish resurslarga 
komponentlar bo‘yicha baho berishdan ularning hududiy 
komplekslarini baholashga o‘tish imkonini beradi. Bunday 
tadqiqot hududni rayonlashtirish kartalari bilan tugashi lozim. 
Bunday kartalar resurs hosil qiluvchi omillarning xususiyatlarini 
ifodalashi zarur.
Tabiiy resurslar salohiyati (TRS)– resursshunoslikdagi, shu 
jumladan tabiatdan foydalanish geografiyasida ham, asosiy 
tushunchalardan biridir. 
TRS ishlab chiqarish resurslarining tabiatning o‘zi 
tomonidan belgilangan zaxiralarini o‘z ichiga oladi. Muayyan 
hududning TRS tabiiy resurslarning taqriban o‘rganilgan qismidan 
iborat. Iqtisodiy geografik nuqtai – nazardan qaralganda, TRS 
muayyan hudud tabiiy resurslarining ishlab chiqarish vositalari va
iste’mol vositalari sifatidagi hamda ularning ijtimoiy iste’mol 
54 
71 

---

sanitariya nazoratlariga asoslanadi va uning uchun tibbiiy 
geografiya bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar muhim ahamiyatga 
ega. Bioekologik monito-ringda, shuningdek, inson salomatligi va 
hayotiy faoliyatiga zararli ta’sir ko‘rsatayotgan chiqindilar va 
kimyoviy moddalar - mineral o‘g‘itlar, pestitsidlar, turli gazlar 
(O,SO
2
,CO, CO
2
), og‘ir metallar, nitratlar, turli xil kasalliklarni 
keltirib chiqaradigan organizmlar, radiatsion ifloslanishning REM 
ko‘rsatkichlaridan oshmasligi nazorat qilinadi.
2.