O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Р2
 
Р1
 
Р2
 
Р1
 
Р3
 

---

124 
 
Tadqiqotlarda  boshqa  barcha  omillar  o‟zgarmas  deb  faraz  qiluvchi 
modellardan  foydalaniladi.  Biroq,  menejerlar  uchun  buning  hammasi  bunchalik 
oddiy emas. Oddiy biznes holatida boshqa omillar ham talab darajasiga ta‟sir etadi. 
Bularga  raqobat,  iqtisodiy  sharoitlar,  reklama  kabilar  kirishadi.  Agar  kurort  o‟z 
narxlarini  pasaytirib,  hamda  reklama  kompaniyasini  o‟tkazsa,  talabning  aynan 
qancha  qismi  narxning  pasayishi  hisobiga,  aynan  qancha  qismi  reklama  hisobiga 
oshganini  aniqlash  mushkul  bo‟ladi.  Narx  boshqa  omillardan  ajratib  qo‟yilishi 
mumkin. 
Iqtisodchilar  nonarx  omillarning  talabiga  bo‟lgan  ta‟sirini  talab  egri 
chizig‟idan  chetlashish  (kuchish)  bilan  ko‟rsatishadi.  Masalan,  boshlang‟ich  narx 
bo‟yicha talab egri chizig‟i D1 sotuvchi belgilangan R narxga Q1 birlik  tovar mos 
keladi.  Endi  reklama  amalga  oshirildi.  Bu  holda  talabning  o‟sishi  egri  chiziqning 
yuqori  ko‟chirilishi  bilan  ko‟rsatiladi.  Shunday  qilib;  R  narxning  o‟zgarishisiz 
talab o‟sdi.  
Talabning  narxga  nisbatan  elastikligi  (egiluvchanligi).  Marketing  bo‟yicha 
mutaxassislar  narx  elastikligi  konstepstiyasini  talabning  narxning  o‟zgarishiga 
javob berishi sifatida tushunushlari lozim. 3 – rasmdagi ikki talab egri chiziqlarini 
ko‟rib chiqamiz. 
3  A  –  chizma  A  narxining  R1  dan  R2  gacha  o‟sishi  talabning    Q1  dan  Q2  
gacha biroz pasayishini ko‟rsatadi. 
3B  –  chizma  esa,  narxning  xuddi  shunchalik  o‟sishi  talabning  Q  1dan  Q2 
gacha  jjuda ham  ko‟p  pasayishini ko‟rsatadi.  Narxning biroz o‟zgarishi natijasida 
talab birozgina o‟zgarsa, talab poelastik (poegiluvchan) deb qabul qilinadi; agarda 
talab juda ham o‟zgarib ketsa, talab elastik (egiluvchan) deb sanala boshlaydi. 
Talab xajmining o‟zgarish fondi    q   talabning narxiga nisbatan elastikligi 
Narxning o‟zgarish fondi 
Sotuvchi  narxni  2%ga  oshirganda,  talab  10%ga  tushadi  deb  faraz  qilamiz. 
Bunda talabning narxga nisbatan egiluvchanligi (-5) ga teng (“manfiy” ishora narx 
va talab o‟rtasidagi teskari sifatni isbotlaydi) bo‟ladi, talab esa elastik deb sanaladi. 
Agar narxning 2% ga o‟sishi bilan talab 2% ga pasaysa, elastiklik (-1) ga teng. Bu 
holda  sotuvchining  umumiy  daromadi  bir  xilligicha  koladi:  sotuvchi  kamroq 
tovarni  yuqorirok  narxlarda  sotadi,  biroq  jami  daromad  ilgariligicha  koladi.  Agar 
narx  2%  ga  oshganda  talab 1%  ga kamaysa,  elastik  (-!/2)  ga teng  bo‟ladi,  demak 
talab poelastik.  Talab  qanchalik noelastik bo‟lsa,  sotuvchining narxini  oshirishiga 
shunchalik kuchli asoslar mavjud bo‟ladi. 
Nima talabning narxga nisbatan elastikligini belgilaydi? Tovar o‟z jixatlariga 
binoan takrorsiz yoki u yuqori sifat, Obro‟ga ega bo‟lib, odatdan tashqaridagi tovar 
bo‟lgan  holda  haridorlar  narxga  nisbatan  kamroq  sezgir  (egiluvchan)  bo‟lishadi. 
Mehmonxona tarmoqlari mijozlarda o‟z takliflarining takrorlanmasligi taassurotini 
qoldirish  uchun  o‟z  savdo  markalarini  differenstiyalashsa,  uni  alohida 
xususiyatlarga  ega  qilishga  intilishadi.  Shuningdek,  o‟rinbosar  tovarlarni  topish 
qiyin  bo‟lgan  hollarda  ham  iste‟molchilar  narxga  nisbatan  kamroq  egiluvchan 
bo‟lishadi. 
Ogayo 
shtatining 
Kolumbiya 
shaxridagi 
NEIL 
HOUSE 
mehmonxonasining  yopilishi  bilan  bu  shaharda  yakka  qolgan    STOUF-FER`S  
HOTEL  banketlar  o‟tkazish  uchun  yuqori  narxlar  belgiladi.  Bu  shaharda  yangi 

---

125 
 
mehmonxonalar  kurilib,  raqobatchilar  paydo  bulmaguncha,  mehmonxona  bunday 
afzallikdan foydalanib turdi. 
Agar  talab  elastik  bo‟lsa,  qoidaga  binoan  sotuvchilar  narxlarni  pasaytirish 
masalasini  ko‟rib  chiqishga  majbur  bo‟lishadi.  Bunday  holda,  pastroq  narxlar 
umumiy  natijada  yuqoriroq  daromad  beradi.  Bunday  amaliyot  tovarning  ko‟plab 
miqdorda  chiqarish  va  sotishning  kushimcha  harajatlari  natijasida  olinadigan 
qo‟shimcha daromad miqdoridan ortmagan holdagina o‟rinli bo‟ladi.