O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi

Ilm va izlanish bo ‘Imagan joyda hech qanday rivojlanish,
yuksalish va umuman, biror-bir sohaning kelajagi bo ‘Imaydi.
Sh.Mirziyoyev
BOB
ILM-FAN VA ILMIY FAOLIYAT,
ULARNING JAMIYAT
TARAQQIYOTIDAGI O‘RNI
Ushbu bobni Organish natijasida Siz:

• 
  fandagi umumilmiy atamalar;
  
• 
  ilm-fan va ilmiy faoliyati;
  
• 
  ilmiy-tadqiqot faoliyatining asosiy turlari va rivojlanish tendensiyalari to'g'risida bHimiarga ega bOlasiz.
  

1. 
   BOB. ILM-FAN VA ILMIY FAOLIYAT, ULARNING JAMIYAT
   

TARAQQIYOTIDAGI O‘RNI
Ilmdan bir shu ’la dilga tushgan on shunda bilursankim, ilm bepoyon.
Abulqosim Firdavsiy

1. 
   §. Ilm-fan va ilmiy faoliyat
   

Har bir odam butun ongli umri davomida o‘zini o‘rab turgan olam sirlarini, xususan, tabiat hodisalari, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa voqeliklarni bilishni istaydi. Bu insonning biologik va ijtimoiy mohiyatida mujassamlashgan ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Ushbu ehtiyojlar cheksiz, ularni qondiradigan bilim va resurslar esa cheklangan. Aniqrog‘i, ajdodlarimizdan irsiyat orqali o‘tgan, ta’lim- tarbiya va hayot saboqlaridan olgan bilimlarimizning chegarasi ma’lum, bilmaganlarimizning cheki-chegarasi yo‘q. Cheksiz ehtiyojlarni esa cheklangan bilim va imkoniyatlar bilan qondirib bo‘lmaydi. Bu aksioma (postulat), isbot talab qilmaydi!
Shunday ekan, bilimlarimizni to‘xtovsiz boyitib, o‘z ijtimoiy maqomimiz bilan el-yurt orasida e’tirof etilishimiz, hurmat-e’tibor qozonishimiz (ijtimoy ehtiyoj), o‘zimizni va oilamizni moddiy ta’minlashimiz (moddiy, biologik ehtiyoj) hamda butun jamiyatga nafimiz tegadigan bo‘lishimiz lozim. Buning yagona yo‘li ilm va izlanishdir!
Ushbu xayrli va sermashaqqat yo‘lning debochasida, avvalo, mavzuga oid tushunchalar ustida biroz chuqurroq fikr yuritishimiz va asosli tahlil natijalariga tayanishimiz lozim. Xususan, ulardan eng muhimlarining etimologik jihatlari va lug‘aviy mazmuniga batafsilroq to‘xtalsak. O‘zbek tilining 5 jildlik izohli lug‘atida ushbu atamalarga quyidagicha ta’riflar berilgan:
«Ilm (arabcha fk - bilim, fan, nazariya) o‘qish-o‘rganish va tadqiqot, tahlil etish bilan erishiladigan bilim; ko‘nikma, ma’lumot»⁴.
Agar so‘zning etimologik asosiga tayanadigan bo‘lsak, ilm - bu o‘qib o‘rganish, fikr yuritish va tahlil qilish jarayoni. Demak, inson butun ongli umri davomida o‘qishi, o‘rganishi, tadqiq va tahlil qilishi lozim.
«Fan tushunchasi esa (arabcha ££ - san’at, mahorat; erkin kasb; ilm, bilim; tarmoq) Tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda o‘zi erishgan natijalar bilan atrof - muhitga ta’sir ko‘rsatuvchi bilimlar tizimi»⁵.
Ikkinchi ta’rifdan quyidagi tayanch iboralarni ajratib ko‘rsatamiz: tabiat, jamiyat, taraqqiyot, qonuniyat, bilimlar tizimi.
Mazkur manbada «tabiat» tushunchasi [ - borliq; tabiiy
hislat; odatiylik] «butun mavjudotni o‘z ichiga olgan olam, borliq» deb izohlangan⁶.
«Jamiyat» tushunchasi arab etimologiyasiga mansub bo‘lib, [ - yig‘ilish; uyushma; guruh] tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichida moddiy boyliklar yaratishning muayyan usullari va muayyan ishlab chiqarish munosabatlari bilan xarakterlanadigan ijtimoiy munosabatlar majmui⁷.
«Taraqqiyot» tushunchasi esa (arabcha - jj^j) aynan tarjimasi - «yuksalish, olg‘a harakatlanish, rivojlanish, o‘sish» degan ma’nolarni bildiradi. Shuningdek, «rivojlanishning oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga yo‘nalgan shakli, uning yuksalishi»⁸ deb ham izohlangan.
Qonuniyat (^aftS) tushunchasining arabchadan aynan tarjimasi «qonuniylik, masalaning huquqiy tomoni» degan ma’noni bildiradi hamda «obyektiv hodisalar o ‘rtasidasi bos ‘lanishlar»⁹ ni tavsiflaydi. ^{4 5 6 7 8 9}
Demak, ilm-fan bizni o‘rab turgan dunyodagi narsa va hodisalarning ichki sabab-oqibatli uzviy aloqadorliklarini ifodalaydigan, tabiat va jamiyatning taraqqiy etishiga ta’sir ko‘rsatuvchi, insonning biologik va ijtimoiy ehtiyojlarini qondiradigan yangi bilimlarni shakllantiradi.