O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi

Eksperiment (lot. Experimentum - tajriba, sinab ko‘rish) - fanda narsa va hodisalarni sezgi - predmet faoliyati bilan tadqiq qilish, o‘rganish. Kuzatishga qaraganda yuksakroq bilish usuli. Mohiyat- e’tibori bilan tajriba tushunchasini ifodalasa-da, eksperiment fanga nisbatan ishlatiladi⁸².
Demak, eksperiment nazariy tadqiqotlar natijalarini tekshirish uchun tadqiqot maqsadiga muvofiq qo‘yilgan ilmiy tajriba.
Eksperimentlar hodisalarning borishi ustidan kuzatish, ularni aniq o‘lchash va hisobga olish hamda muayyan vaziyatlarda qayta tiklashga imkon beradigan sharoitlarda o‘tkazilishi lozim. Masalan, agrar sohaning bir qator tarmoqlarida rejalashtirish, boshqaruv va rag‘batlantirishning yangi tizimlarini qo‘llash bo‘yicha eksperimentlar o‘tkazish mumkin.
Eksperimental tadqiqotlar maxsus jihozlardan foydalangan holda yoki ularsiz ilmiy laboratoriyalarda, korxonalarda sanoat tajribalaridan foydalangan holda yoki ularsiz mahsulotlarning amaldagi namunalari ustida, dala sharoitida ma’lum ilmiy-tadqiqot vositalari, maxsus priborlar va uskunalardan foydalangan holda o‘tkaziladi.
Bayon qilinganlarni umumlashtirib, eksperimentning quyidagi asosiy xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

• 
  eksperiment kuzatishga nisbatan tadqiqot obyektiga faolroq ta’sir ko‘rsatadi, hatto uni o‘zgartirish va qayta tiklash ham mumkin;
  
• 
  izlanuvchining xohishiga ko‘ra tadqiqot obyektini ko‘p martalab qayta tiklash mumkin;
  
• 
  hodisalarning tabiiy sharoitlarda uchramaydigan xususiyatlarini aniqlash mumkin;
  
• 
  hodisani murakkablashtiradigan va niqoblaydigan vaziyatlardan izolyatsiyalash yoki eksperiment sharoitlarini o‘zgartirish yo‘li bilan uni «sof» holida o‘rganish mumkin;
  
• 
  tadqiqot obyektining o‘zgarishi ustidan nazorat o‘rnatish va natijalarini tekshirish imkoniyatlari mavjud.
  

Eksperimentlar asosan quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:

• 
  rejalashtirish va shakllantirish (uning maqsadi, tipi, vositalari, o‘tkazish metodlari va h.);
  
• 
  nazorat o‘rnatish;
  
• 
  natijalarini bayon qilish.
  

Eksperiment ikkita o‘zaro bog‘liq funksiyani bajaradi: nazariya va gipotezalarni tajribada sinab ko‘rish hamda yangi ilmiy konsepsiyalarni shakllantirish. Ushbu funksiyalarga bog‘liq holda eksperimentlar quyidagi turlarga bo‘linadi: tadqiq qilish (izlanish), tekshirish (nazorat qilish), qayta tiklash, izolyatsiyalash va h.
Konkret-ilmiy (xususiy) metodlar aniq bir fan, masalan, qishloq xo‘jalik iqtisodiyoti, moliya, buxgalteriya hisobi, menejment va boshqa fanlarga xos metodlardan iborat. Ushbu metodlar aniq bir fanning maqsadli funksiyasiga bog‘liq holda shakllantiriladi va fan tarmog‘ida
ixtisosliklar o‘rtasida o‘zaro bir-biriga o‘tishi mumkin. Masalan, iqtisodiy tahlil fanining metodlari buxgalteriya hisobi va statistika fanlarining negizida rivojlangan. Ushbu metodlar fanlar orasida biridan- biriga o‘tadi va hatto o‘zlari shakllangan bilim sohasidan chotga ham chiqadi. Iqtisodiy tahlil fanining metodlari boshqa iqtisodiy fanlar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarda ham qo‘llaniladi (Iqtisodiy tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodlar kitobning keyingi, 7-bobida batafsil
yoritilgan).
Shunday qilib, tadqiqotning umumilmiy metodlari nazariy va empirik tadqiqotlarda o‘zaro aloqadorlik hamda bog‘liqlikda qo‘llaniladi.
Li
О Mushohada uchun savollar

1. 
   Ilmiy tadqiqot metodlari nima? Ularning turkumlanishi va xususiyatlari qanday?
   
2. 
   Umumilmiy metodlar deganda nimani tushunasiz? Ularning turkumlanishi va turlarini tavsiflang.
   
3. 
   O‘zingiz tanlagan mavzu bo‘yicha qanday tadqiqot metodlarini tanlashingiz zarur?
   
4. 
   Analiz va sintez metodlarining mazmuni nima? Ilmiy-tadqiqotda ulardan qanday foydalanishingiz mumkin?
   
5. 
   Induksiya va deduksiya metodlarining mazmuni, ularni qaysi tadqiqot jarayonida qo‘llaysiz?
   
6. 
   Analogiya, qiyoslash va o‘lchash metodlarining mazmuni, ularni qaysi tadqiqot jarayonida qo‘llaysiz?
   
7. 
   Tarixiylik va mantiqiylik mazmuni, ularning umumiyligi nimadan iborat? Ilmiy tadqiqotlarda qanday qo‘llash mumkin?
   
8. 
   Modellashtirish, abstraksiyalash, konkretlashtirish metodlarining mohiyati va ular qanday tadqiqotlarda qo‘llaniladi?
   
9. 
   Tizimli tahlil, majmuli tahlil, funksional qiymat tahlili tadqiqot metodlari sifatida qachon qo‘llanilishi mumkin?
   
10. 
    Shaklga keltirish, gipotetik metod va aksiomatik metodlarning mazmuni, ulardan qanday tadqiqotlarda foydalanish mumkin?
    
11. 
    Nazariya yaratish metod sifatida qanday tadqiqotlarda qo‘llanilishi mumkin?
    
12. 
    Empirik bilimlar shakllantiriladigan maxsus metodlar nima? Kuzatish va eksperiment metod sifatida qachon qo‘llaniladi?
    
13. 
    Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodlar qanday xususiyatlarga ega?
    
14. 
    Abstraksiyalash metodi iqtisodiy tadqiqotlarda qachon va qanday qo‘llaniladi?
    
15. 
    Iqtisodiy tadqiqotlarda analiz va sintez metodlarini qo‘llash qanday xususiyatlarga ega?
    
16. 
    Iqtisodiy faktlar nima? Ularni turkumlash, umumlashtirish va tahlil qilish qanday ahamiyatga ega?
    
17. 
    Iqtisodiyotda empirik umumlashtirishlar qanday amalga oshiriladi?
    

7



Menga tayanch nuqtasini bering.
Yerni siljitay Arximed
BOB