|
Nazorat savollari:
1.
Tahlil xatoliklari necha xil bo‘ladi?
2.
Sistematik xatolik nima ?
3.
Ishonchlilik oralig‘i?
4.
Standart chetlanish ?
5.
Korrelyasiya qiymati nima ?
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Amaldagi Davlat farmakopeyasi XI nashri, 1,2 tomlar, 1987,1990 yy
2.
Pogodina L.I. Analiz mnogokomponentn
ыx lekarstvennыx form. Minsk. 1985 y.
3.
S.L.Axnazarova, V.V.Kafarov. Metod
ы optimizatsii eksperimenta v ximicheskoy
texnologii. Moskva. V
ыsshaya shkola.1985.-327s.
4.
Rukovodstvo k laboratorn
ыm zanyatiyam po farmatsevticheskoy ximii. Pod
rukovodstvom A.P.Arzamatseva. M.:1987 y.
5.
Q.A.Ubaydullanv va I.K.Azizov ning ma’ruza matnlari.
6.
Mavzu bo‘yicha tuzilgan o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar.
7.
Ilmiy jurnallar
28
4-vavzu: Dori vositalarining olinish yo‘llari va yaratish istiqbollari. O‘zbekistonda dori
vositalarini yaratishning asosiy yo‘nalishlari.
Reja:
1.
YAngi dori vositalarining yaratilishi
2.
Dori vositalarini yaratish bosqichlari
3.
Dori vositalarini yaratish usullari va olinish yo‘llari.
4.
O‘zR da faoliyat yuritayotgan ilmiy markazlar
Tayanch iboralar:
dori vositalarining yaratish istiqbollari va olinish usullari, O‘zbekistonda
dori vositalarini yaratishning asosiy yo‘nalishlari.
Yangi dori moddalarning yaratilishi va tibbiyotga tatbiq etilishi turli soxa, jumladan,
farmatsevtik kimyo, farmakologiya, biologiya hamda tibbiy fanlar olimlarining hamkorligida olib
borgan ilmiy izlanishlarining samarali natijasidir.
Dori preparatini yaratish ancha murakkabdir, bu faqat uning olinishi jarayoniga bog‘liq
bo‘lmay, balki farmakologik samaraligiga ko‘p turli omillarning ta’sir ko‘rsatishidadir.
Hozirgacha tabiiy manbalardan va sintez yo‘li bilan olingan kimyoviy birikmalar ko‘p bo‘lishiga
qaramay, tibbiyot amaliyotida ularning juda ham kam qismi ishlatilmoqda.Dori moddalarining
yaratilishi bu murakkab jarayon bo‘lib, bu jarayon to dori moddaning olinish g‘oyasidan boshlab
to uning dorixonaga etib borgunga qadar bo‘lgan barcha bosqichlarni o‘z ichiga oladi.
Dori moddalarining noxush qo‘shimcha ta’siriga ega ekanliklari, ya’ni allergiya,
bemorlarning
u
yoki
bu
dori
moddasini
ko‘tara
olmasliklari,
dori
moddalarga
mikroorganizmlarning barqarorligini tabora ortib borishi bo‘larning hammasi yangi dori
moddalarni yaratilishini yoki borlarini takomillashtirishni taqazo etadi. Masalan: kuchli og‘riq
qoldiruvchi dori vositasi bo‘lgan morfin va promedol dori moddalarini olaylik. Bu dorilarning
noxush taraflaridan biri bu ularga kasallarning o‘rganib qolishi va ularning ta’sir muddatining
qisqaligidadir, shuningdek ular zaharlidir.
YUrak xirurgiyasi, neyroxirurgiya reanimatalogiyasining tobora rivojlanib borishi narkoz
uchun, gangliobloqatorlar, analgetiklar va boshqa xususiyatga ega bo‘lgan yangi dorilarni
yaratishni talab etayapti. Bemorlarga tashxis qo‘yishda ishlatiladigan rentgenologik usullarning
rivojlnishi yangi-yangi rentgenokontrast vositalarining ishlab chiqilishiga olib keldi.
19 asrning oxirigacha insoniyat olamida dori moddalar emperik usulda, ya’ni tasodifiy
kuzatishlar oqibatida yaratilib kelindi. SHifobaxsh xususiyatlari tasodifiy topilgan edi. Xuddi
shunday tasodifan yodning buqoq kasalligini davolashdagi, bromidlarning epilepsiyani
davolashdagi, atsetanilidning haroratini tushirish xususiyati, fenolftaleinning yumshatuvchilik
xususiyatlari ochilgan edi.
Tasodifiy kuzatishlar natijasida hozirgi zamon dori moddalaridan antibiotiklar, psixotrop
dori vositalari topilgan. Ba’zida dori moddalarning qimmatbaho xususiyatlari ularni klinik
sinovlarini o‘tkazilayotganda aniqlanib qoladi. Masalan, amidopirin klinik sinovlardan
o‘tayotganda unga solyubilizator sifatida taklif qilingan butadionning samarali harorat pasaytirish
xususiyati borligi aniqlangan. Ammo bu natijalar ilmiy tomonidan tasdiqlanmagan edi. Kimyo va
biologiya fanlarining rivojlanishi dori moddalarni yo‘naltirilgan usulda qidirish kerakligini
ko‘rsatdi. Buning uchun kimyoviy laboratoriyalarda olinayotgan sun’iy dori moddalarning
farmakologiyasi o‘rganilishi kerak. Hozirgi vaqtda yangi dori moddlarini yaratish borasidagi
izlanishlar quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib boriladi:
29
1.
Emperik (tajriba) usul
2.
Aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan usul (sintez: to‘la va qisman);
3.
Gen muxandisligi usuli;
4.
Xujayra biotexnologiyasi (klips)usuli ( maxsus biologik muxitda o‘simlikning
ma’lum a’zolarini o‘stirish natijasida shu organda saqlangan moddalar tez va etarli miqdorda
ajratib olinadi ).
5.
Kompyuter kimyosi
Emperik usul xatoliklar va yanglishishlar asosidagi izlanishlar bo‘lib, uning mohiyati
shundan iboratki, kimyogar olim tomonidan turli maqsadda emperik qonuniyatlar asosida sintez
qilib olingan birikmalarning ichidan ularning kimyoviy tuzilishlari ustida to‘g‘ri fikr yuritgan
xolda, farmakolog olim dastlabki tajriba yo‘li bilan qaysi fiziologik faol guruxlarga kirishini
taxminan bo‘lsada belgilab beradi. Keyinchalik ulardan farmakologik faol modda bo‘lishi
mumkin deb topilganlari tanlab olinadi va ta’siri jihatidan unga o‘xshash amalda mavjud
preparatlari asosida har tamonlama biologik faollik darajasi va organizmga xavfsizligi
tekshiruvlaridan o‘tkazib aniqlanadi. Bunday ko‘p sonli va turli gurux kimyoviy moddalar
orasidan farmakologik faol preparatlarni tanlab olish ingliz amaliy adabiyotida «skrining» deb
yuritiladi( ya’ni tanlab olish, elakdan o‘tkazish demakdir) ya’ni juda ko‘p sintez yo‘li bilan yoki
tabiiy manbalardan olinayotgan turli xil dori moddalar kimyoviy va farmakologik testlar
yordamida ajratib olinadi.
Skrining usulida ko‘plab kimyoviy moddalar ichidan dori sifatida yaroqliligini tanlab olish
iqtisodiy jihatdan qimmat bo‘lib, ularni dori sifatida ishlatish mumkinligini isbotlash esa juda
ko‘p vaqt talab qilinadi.
Hozirgi vaktda skrining usuli bo‘yicha ko‘p sonli kimyoviy birikmalar orasidan tibbiyotda
ishlatilishga yaroqliligini tanlab olish yo‘llarini zamonaviy fan va texnika asosida
takomillashtirish borasida bir muncha yutuqlarga erishilgan bo‘lsada, shu sohada izlanishlar hali
davom etmoqda.
Dori vositalarini yaratishda yana bir usul bu aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan sintez yo‘lidir
. Usulning mohiyati shundan iboratki, olishga mo‘lljallangan dori moddasining sintezi uning
farmakologirk ta’siri har tomonlama oldindan nazariy asoslangan aniq bir yo‘nalishda olib
boriladi. Bu yo‘nalish bo‘yicha mo‘ljallangan yangi dori moddasini yaratish uchun ko‘pgina
hozirda amalda ma’lum kasallikni davolashda qo‘llaniladigan moddalarning kimyoviy tuzilishini
nazarda tutgan xolda sintez qilinadi.
Aniq bir maqsadga qaratilgan yo‘nalishda yangi dori moddasini olishning hozirgi vaqtda
ko‘p tarqalgan yana bitta usuli, ayni paytda keng qo‘llaniladigan yuqori biolgik faol dori
moddalarining kimyoviy tuzilishiga asoslangan yarim sintetik usuldir. YArim sintetik usul bilan
olish, ayniqsa tabiiy dori moddalarining jumladan, alkaloid, gormon, vitamin va antibiotiklarning
kimyoviy tuzilishiga biror o‘zgartirishni kiritilishi, ular ta’sirini yanada kuchaytirishga,
barqarorligini oshirishga va ba’zida esa ta’sirini mutlaqo boshqa yo‘nalishga o‘zgarib ketishiga
olib keladi.
foli kislotasi
Masalan, foli kislotasi tuzilishidagi pirimidin halkasinin 4-xolatidagi ON guruxi o‘rniga
NN2 guruxini va 10-xolatdagi NN2 guruxidagi vodorodni SN3 radikaliga almashtirib, ta’sir
jihatidan foli kislotaga qarama-qarshi bo‘lgan metotreksat preparati olindi.
COOH
NH CH CH
2
CH
2
COOH
N
N
OH
N
N
NH
2
CH
2
N CO
H
30
Metotreksat
Tabiiy penitsillinlar asosida yarim sintez usuli bo‘yicha yangi kislotali muxitga va
penitsillinaza fermentiga chidamli hamda keng doirali antimikrob ta’sirga ega penitsillinning turli
xillari yaratildi.
Oksitetratsiklin molekula tuzilishining 6-xolatidagi ON va SN3 guruxlardan N2O chiqarib
tashlaganda, unga nisbatan birmuncha notoksik va kuchli ta’sirga ega yarim sintetik metatsiklin
preparati olindi.
Oxytetracyclinum
hydrochloridum
OH
OH
OH
OH
CH
3
HO
OH
N(CH
3
)
2
O
O
CONH
2
HCl
Methacyclinum
hydrochloridum
OH
OH
OH
OH
CH
2
OH
N(CH
3
)
2
O
O
CONH
2
HCl
Do'stlaringiz bilan baham: |
