O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston xalqaro islom akademiyasi

EHM, tizim va kompyuter tarmoqlarining asosini tashkil etuvchi informatsion munosabatlar.

Ta’rifda birinchisiga nisbatan sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi jinoyat deb, topishga yetarli bo‘lmaydi. Lekin, biz ob’ektlarni EHM ning xavsizligini ta’minlovchi vosita sifatida har ikkala ta’rifda ham muhim ahamiyat kasb etishini anglashimiz kerak. CHunki, birinchi ta’rifda ham ikkinchi ta’rifda ham EHM dan foydalanishi muhofazaga ziyon etadi. SHunga binoan, kompyuter jinoyatlari oqibatida ijtimoiy munosabatlarga yekazilgan ziyon kompyuter texnikasi yoki undan foydalanish xavfsizligiga qarab emas, balki EHM, tizim va kompyuter tarmoqlarida mavjud bo‘lgan axborotga qarab belgilanadi.

Yuqoridagilarni inobatga olib quyidagi fikrga kelishimiz mumkin: Kompyuter jinoyatchiligi EHM, tizim va kompyuter tarmoqlari orqali informatsion munosabatlariga ziyon yekazadigan, jinoiy javobgarlikka tortiladigan qilmishlardir.

Kompyuter axborotining jinoyati predmeti sifatidagi ahamiyati shundaki, uni mulkiy (meterial) hamda nomulkiy (nomaterial) predmetlar tarkibiga kirmasligi nomaterial axborot materiallari ishtirokchilari tomonidan ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritiladi. Boshqacha qilib aytganda, kompyuter axborotining jismoniy harakatini aynan shu ishtirokchi amalga oshiradi. Bu axborotni saqlashda, o‘shgartirishda yoki uzatishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Kompyuter axborotining tashuvchisini aniqlashda, kompyuterlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadigan elektron vositalari aloqalari rivojlanishini inobatga olishimiz kerak. SHuning uchun ba’zi izlanuvchilarga aloqalar kanali orqali o‘tadigan axborot to‘g‘risidagi savol tashlanadi. Ushbu kanallarda axborotlar signallar yordamida uzatiladi va ushbu signallar ham axborotning material tashuvchilari hisoblanadi. Masalan, telefon tarmog‘idagi elektr signallari kompyuter tarmog‘ida axborot tashuvchisi bo‘lishi mumkin. Aynan manna shu signallar va boshqa kompyuter informatsiyalarga jiddiy ziyon etkazilishi mumkin.

Axborot iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyat predmeti bo‘lib, o‘zining foydalanuvchisi uchun zarur bo‘lgan qiymati yoki belgisiga ega bo‘ladi. Iqtisodchilarning belgilashiga ko‘ra axborot ham mahsulotga o‘xshab o‘ziga xos hususiyatga ega: ishlatish jarayonida ziyon etkazilmaydi; o‘ziga xos mexanizmga ega bo‘lib, u o‘z hususiyatini yo‘qotmaydi va o‘zining ahamiyatini saqlaydi. Axborotning qimmatliligi har xil bo‘ladi: axborotning mazmuniga ko‘ra; axborot belgilanishiga ko‘ra qimmatga ega bo‘ladi.

Kompyuter informatsiyaning iqtisodiy belgilari qiymatidan tashqari foydali hususiyati ham muvjud. Bu hususiyatlar foydalanuvchilarning informatsiya extiyojlarini qondirish mumkin. Masalan, kompyuterda informatsiya yo’q qilib yuborilishi mumkin, lekin tashuvchining jismoniy hususiyati oldingidek saqlanadi. Ushbu hususiyatlarni quyidagicha ta’riflash mumkin:

• 
  butunlik-sanktsiyalanmagan o‘zgarishlardan himoyalanganlik;
  
• 
  soddalik - informatsiya resurslarining sanktsiyalanmagan blokirovkadan himoyalanganligi;
  
• 
  yashirinlik-kompyuter informatsiyalarini sanktsiyalanmagan holatdan foydalanishda himoyalanganligi.
  

Yuqorida nazarda tutilgan holatlar natijasida kelajakda mavjud muammolarni hal etilib, kompyuter informatsiyalar huquqiy jihatdan ta’minlanadi:

- kompyuter jinoyatlariga jinoyat qonunchiligi qo‘llash;

- kompyuter jinoyatlarining ijtimmoiy xavflilik darajasi sistemasini ishlab chiqish va sodir etilgan bunday jinoyatlar uchun jazo tamoyillarini qo‘llash;

- kompyuter jinoyatlari uchun vositachi yoki predmati bo‘lishi chegarasi qoidasini aniqlash;

- kompyuter jinoyati to’g’risida sud amaliyotini to‘plash va analiz qilish, sistemalashtirish.

Axborotlar sohasidagi axborot xavfsizligini bu sohadagi qonun hujjatlari normalarini hisobga olgan holda, qiyosiy taxlil qilish natijasida axbo­rot sohasidagi ob’ektlarni huquqiy himoya qilish (axborot sohasini huquqiy ta’minlash)ning uch asosiy yo’nalishini ajratish mumkin.

1.