O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

Asosiy metrologik tushunchalar. 
Texnologik jarayonlarni boshqarish, nazorat qilish va rostlash mahsulot sifatini va 
ob'ektning texnologik kattaliklarini maqsadga muvofiq o'zgarishi to'g'risidagi va 
shuningdek energiya hamda moddiy resurslarning miqdor o'zgarishlari to'g'risidagi 
ko'p sonli o'lchov axborotlariga ishlov berish asosida olib boriladi. Ishlab chiqarish 
jarayonlari borishida texnologik kattalik (harorat, bosim, og'irlik, zichlik, namlik, 
mexanik ko'chish, kuchlanish, tezlik va boshqalar) o'zgarishi to'g'risidagi axborot 
o'lchov asboblari yordamida olinadi. Shu tufayli avtomatlashtirishda o'lchash 
usullari, texnik vositalar va o'lchash texnikasi to'g'risidagi qonunlarga amal qilib, 
o'lchash aniqliklarini oshirishga katta e'tibor beriladi.Texnologik jarayon 
kattaliklarini o'lchash uning qay darajada borishi to'g'risida to'la ma'lumot olish 
imkonini beradi. Bu ma'lumot va kattaliklarning o'zgarishi esa o'lchov asboblari 
yordamida olindi. 
O'lchash vositalari, usullari va o'lchov birliklari haqidagi fanga metrologiya deyiladi. 
Belgilangan metrologik tavsifga ega bo'lib, o'lchashda qo'llaniladigan texnik 
vositalar - o'lchash vositalari deyiladi.
Namunaviy sifatida tasdiqlanib, boshqa o'lchash vositalarini tekshirish uchun xizmat 
qiladigan o'lchash vositalari - namunaviy o'lchash vositalari deyiladi. 
O'lchash o'zgartgichlari, o'lchash asboblari, o'lchov qurilmalari va o'lchash 
sistemalari - o'lchash vositalarining asosiy turlari hisoblanadi. Standart namunalar va 
namunaviy narsalar - o'lchov hisoblanib, u aynan belgilangan jism yoki narsaning 
bo'lagidir. Bu narsalarning xususiyatlaridan biri shuki, ular aniq sharoitlarda ma'lum 

---

8 
kattalik hisoblanadi.Masalan: qattiqlik namunasi, namunaviy narsalar KSI, NaCI va 
boshqalar. O'lchanadigan kattalik o'lchov birliklari bilan solishtiriladi. O'lchov 
birliklari asosiy, hosilali, kogerent, butun va kasrli turlariga bo'linadi.
Asosiy birliklar boshqa qiymatlarga bog'liq bo'lmasdan o'rnatiladi. Masalan, metr, 
kilogramm va boshqalar. 
Hosilali birliklar - fizik kattaliklarni boshqa birliklar sistemasini tenglamalar orqali 
aniqlashda hosil bo'lgan birliklar (masalan, 1
2
m
- SI sistemasida). 
Kogorent birliklar - boshqa birliklar bilan tenglamalar sistemasi orqali bog'langan 
bo'lib, ularni sonli koeffitsenti birlik deb qabul qilingan birliklar (masalan, tezlik 
birligi 
c
m
) ifodalanadi. 
Butun va kasrli birliklar-asosiy va hosilali birliklarini aniq 10 sonini darajasiga 
ko'paytirish yoki bo'lish orqali hosil bo'ladigan birliklar. Bu birliklarni nomi asosiy 
birlik nomiga maxsus qo'shimcha qo'shish orqali aytiladi (masalan, "kilo" - berilgan 
birlikdan 10
3
marta katta, "gekto" - 10
2
marta katta, "kanti" - 10 marta kichik va 
hokazo). 
Aniq birliklar sohasini qamrab olgan birliklar to'plamiga birliklar sistemasi deb 
ataladi. Fan va texnikani rivojlanishi natijasida quyidagi birliklar sistemasi vujudga 
keldi: SGS, MKS, MTS, MKGSS va boshqalar. O'lchash sohasini unifikatsiyalash 
uchun xalqaro kogerent birliklar sistemasi - SI ishlab chiqildi. Ushbu sistemaga 
ko'ra, asosiy birlik bo'lib metr - m - uzunlik birligi, kilogramm - kg - og'irlik birligi,
sekund - s - vaqt birligi, amper - A - elektr tokini birligi, kel'vin - 
o
K - harorat birligi 
va boshqalar.