O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

31- rasm.
Yorug‘lik dispårsiyasi
Ì à z m u n i :
 
yorug‘lik dispårsiyasi; yorug‘lik dispårsiyasining
tàbiàti; spåktr rànglàrining qo‘shilishi; spåktrlàrning turlàri; jism-
làrning ràngi; yorug‘likning yutilishi.
Dispårsiya so‘zi lîtinchà 
dispersio
– sîchilish so‘zidàn îlingàn.
Yorug‘lik dispårsiyasini birinchi bo‘lib kuzàtgàn kishi ingliz fizigi
I.Nyutîn hisîblànàdi. U îq yorug‘lik dàstàsini shishà prizmà
îrqàli o‘tkàzib, ekràndà turli rànglàr kåtmà-kåtligidàn tàshkil tîp-
gàn spåktrni kuzàtdi (31- ràsm). I. Nyutîn îq yorug‘lik yetti õil –
qizil, pushti, sàriq, yashil, havorang, ko‘k và binàfshàrànglàrdàn
ibîràtligini àniqlàdi. Prizmàdàn o‘tgàn îq yorug‘likning turli ràng-
làrgà àjràlib kåtishi dispårsiyaning nàtijàsidir.
Dispårsiya
 dåb, muhit sindirish ko‘rsàtkichining yorug‘lik to‘lqin
uzunligigà (chàstîtàsigà) bîg‘liqligigà àytilàdi.
Shundày qilib, dispårsiya hîdisàsi yorug‘likning to‘lqin tàbiàti
àsîsidà tushuntirish mumkin bo‘lgàn hîdisàlàrdàn biri bo‘lib,
undà to‘lqin uzunligi muhim rîl o‘ynàydi.
Yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti.
Vàkuumdà istàlgàn to‘lqin
uzunlikli elåktrîmàgnit to‘lqinlàrning tàrqàlish tåzligi bir õil
(
c
=
3 · 10
8
m/s), mîddàlàrdà esà to‘lqin uzunligigà bîg‘liq bo‘làdi.
Shuning uchun hàm îq yorug‘lik tàrkibigà kiràdigàn turli rànglàrgà
mîs kåluvchi to‘lqinlàr uchun muhitning sindirish ko‘rsàtkichi
hàm fàrq qilàdi. Nàtijàdà prizmàdàn o‘tish pàytidà turli rànglàr
turlichà sindirish ko‘rsàtkichigà uchràydi, turlichà sinàdi và bir-
biridàn àjràlib chiqàdi.
Shuni tà’kidlàsh lîzimki, dispårsiya hîdisàsi nàfàqàt prizmàdà,
bàlki judà ko‘p bîshqà hîllàrdà hàm kuzàtilàdi. Ìàsàlàn, quyosh
nurlàrining àtmîsfåràda hîsil bo‘làdigàn suv tîmchilàridà sinishi
uning ràngli nurlàrgà àjràlishigà, ya’ni kàmàlàkning hîsil bo‘lishigà
îlib kålàdi.
13-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

45
Nîrmàl dispårsiyadà to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn muhitning
sindirish ko‘rsàtkichi kàmàyadi. Shuning uchun hàm spåktrning
yuqîrisidà eng kàttà to‘lqin uzunlikli qizil, pàstidà esà eng kichik
to‘lqin uzunlikli binàfshàrànglàr jîylàshàdi. Bîshqà rànglàr hàm
shu tàrtibdà, to‘lqin uzunliklàrning kàmàyib bîrishigà muvîfiq
jîylàshgàn.
Quyidà bà’zi mîddàlàr sindirish ko‘rsàtkichlàrining to‘lqin
uzunligigà bîg‘lanishi kåltirilgàn.
2 - j à d v à l
n
l
, 
m
m
Fluîrit
Êvàrs
Îsh tuzi
0,2
1,5
1,65
1,75
1,6
1,43
1,53
1,53
3,2
1,41
1,47
1,51