O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Infràqizil nurlàr.
Infràqizil nurlàr elåktrîmàgnit to‘lqinlàr
shkàlàsidà ràdiîto‘lqinlàr và ko‘zgà ko‘rinuvchi qizil yorug‘lik
o‘rtàsidà jîylàshgàn. Uning to‘lqin uzunligi 2 mm dàn 760 nm
gàchà îràliqdà bo‘làdi. Bu nurlàrning chàstîtàsi qizil nurnikidàn
kichikrîq bo‘lgàni uchun 
infràqizil
, ya’ni qizildàn pàstrîq chàstîtàli
dåb nîmlàngàn. U 1800- yildà ingliz îlimi V.Gårshål tîmînidàn
15-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

52
kàshf qilingàn bo‘lib, judà kàttà enårgiyagà egà. Bu nurlar tushgàn
jîyini judà qàttiq qizdiràdi và shu sababli ungà 
issiq nur
deb nom
berilgan.
Vîlfram tîlàli cho‘g‘lànmà và gàz to‘ldirilgàn turli õil làmpàlàr
infràqizil nurlàrning mànbàyi bo‘làdi. Infràqizil nurning eng kuchli
tàbiiy mànbàyi – Quyosh. Quyosh nurlàrining qàriyb yarmi
infràqizil nurlàrdan tashkil topgan. Infràqizil nurlàr insîn và jînli
îrgànizmlàrning to‘qimàlàrigà singib, bàrchà biîlogik jàràyon-
làrning bîrishigà ijîbiy tà’sir ko‘rsàtàdi. Uning qishlîq õo‘jàligidàgi
àhàmiyati hàm kàttà. Shishà và shàffîf plyonkàlàrdàn o‘tgàn
infràqizil nurlàr pàrnik ichidà issiqlik enårgiyasigà àylànàdi (pàrnik
effåkti). Shuningdåk, bu nurlàr måvàlàr, sàbzàvîtlàr và bîshqà
nàrsàlàrni quritishdà hàm ishlàtilàdi. Nàrsàlàrning infràqizil tàsvir-
làrini ko‘rinuvchi tàsvirlàrgà àylàntiruvchi àsbîblàr hàm màvjud.
Infràqizil nurlàr yordàmidà qîrîng‘ilikdàgi nàrsàlàrning jîyini
àniqlàsh mumkin. Infràqizil làzårlàr Yerdà và kîsmîsdà àlîqà
o‘rnàtishdà hàm ishlàtilàdi.
Ultràbinàfshà nurlàr.
Ultràbinàfshà nurlàr binàfshà yorug‘lik-
dàn kåyin jîylàshgàn bo‘lib, to‘lqin uzunligi 400 m dàn 10 nm
gàchà îràliqdà bo‘làdi. (Ultràbinàfshà so‘zi binàfshàdàn kàttàrîq
chàstîtàli, ya’ni to‘q binàfshà dågàn mà’nîni ànglàtàdi.)
Ultràbinàfshà nurlàr ko‘zgà ko‘rinmàydi và shàrtli ràvishdà
quyidàgi turlàrgà bo‘linàdi: yaqin ultràbinàfshà nurlàr (400–200
nm to‘lqin uzunlikli), 1801- yildà nåmis fizigi I.Rittår và ingliz
fizigi U . V î l l à s t î n làr tîmînidàn kàshf qilingàn; uzîq và
vàkuumli ultràbinàfshà nurlàr (200–10 nm) nåmis fizigi
V.Shumàn và ingliz fizigi Ò.Làymànlàr tîmînidàn o‘rgànilgàn.
3 000 Ê gàchà qizdirilgàn jismlàr ultràbinàfshà nurlàr màn-
bàyi bo‘làdi. Bundày mànbà vàzifàsini simîbli, ksånînli và bîshqà
gàzli làmpàlàr, istàlgàn yuqîri temperaturali plàzmà o‘tàshi
mumkin. Quyosh, yulduzlàr và bîshqà fàzîviy jismlàr ultràbi-
nàfshà nurlàrning tàbiiy mànbàyi hisoblanadi.
Ultràbinàfshà nurlàr kuchli biîlîgik tà’sirgà egà. Òo‘lqin uzun-
ligi 400–320 nm bo‘lgàn ultràbinàfshà nurlàr chiniqtiruvchi,
sîg‘liqni mustàhkàmlîvchi tà’sirgà egà. Insîn îrgànizmidà
D vitàmin hîsil bo‘lishigà yordàm båràdi. 320–280 nm li nurlàr
bàdànning qîràyishigà îlib kålsà, 280–250 nm li to‘lqinlàr bàktå-
riyalàrni o‘ldiruvchi tà’sir ko‘rsàtàdi. Bu nurlàrning yuqîri dîzàsi
ko‘zning jàrîhàtlànishi và tårining kuyishigà îlib kålàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

53
Ultràbinàfshà nurlàr Yer àtmîsfåràsi tîmînidàn kuchli yuti-
làdi và shuning uchun hàm bàlànd tîg‘ hududlàridà o‘rgànilàdi.
Îdàtdà, ulàr ultràbinàfshà nurlàrni ko‘zgà ko‘rinuvchi nurlàrgà
àylàntiruvchi fîtî- và luminåssånsiyalànàdigàn màtåriàllàrdà qàyd
qilib o‘rgànilàdi.
Nurlànish va yutilish spåktridàgi ultràbinàfshà nurlàr sîhà-
sini o‘rgànish àtîmlàr, mîlåkulàlàr, iînlàr và qàttiq jismlàrning
elåktrîn tuzilishini o‘rgànishgà yordàm båràdi. Bu nurlàrni o‘rgà-
nish îsmîn jismlàri hàqidà mà’lumît båràdi. Ultràbinàfshà nur-
làrning mîddàlàrgà tà’siridan kriminàlistikà và sàn’àtshunîslikdà
kång fîydàlànilàdi. Shuningdåk, ultràbinàfshà nurlàr yordàmidà
àtmîsfåràdàgi turli zàràrli àràlàshmàlàrni hàm àniqlàsh mumkin.