O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

5-§. XI-XV ASRLAR MUSIQA MADANIYATI
o‘rta osiyo xalqlari madaniyati X asrning oxirida yanada 
rivojlandi. ismoil somoniy hukmronligi o‘rniga sulton 
mahmud G‘aznaviy keldi. Turkiy qabilalar va mahalliy xalq 
dehqonchilik bilan shug‘ullana boshladi. iqtisodiy va siyosat 
bilan birga madaniyat va san’at, ilm-fan turk tilida bo‘lib, forsiy 
chetlashtirila boshladi. Turli qo‘shiqlardagi parchalar keltirilgan 
“devonu lug‘at-it turk” (muallifi Mahmud Qoshg‘ariy) shu 
fikrlarning isbotidir.
30
  Джумаев А. Музыкальные эстетические взгляды Ибн Сино. Муз. 
народов Азии и Африки, том 4. -161 с

---

24
Xi asrda yirik va tarbiyaviy axloqiy asarlar yaratildi. 
Kaykovusning “qobusnoma” asari Xi asrning muhim yodgorligi 
hisoblanadi. muallif bu kitobda musiqa sohasiga oid ko‘plab 
fikr va mulohazalar keltiradi. Ayniqsa, maqomlaming insonga 
ta’siri, shu davrda yashab ijod qilgan sozanda va xonandalar 
to‘g‘risida ma
5
lumotlar Xi asrning hayoti va saroy sharoiti 
to‘g‘risida fikrlar, musiqa ta’siri orqali insonni tarbiyalash va 
davolash zikr etgan fikrlarning isbotidir.
Xi asrda fors till rivojlanib, mahalliy xalq ushbu tilda 
so‘zlasha boshladi.
yillar davomida to‘xtovsiz urushlar esa madaniyat va 
san’atni rivojlantirishga zarar yetkazdi. Xii asrdan boshlab 
tasavvuf yo‘nalishi rivojlana boshladi. Faxriddin ar-Roziy, 
Jaloliddin Rumiy, ahmad yassaviy asarlari yaratildi.
Xii-XV asrlarning muhim sanalari bu temuriylarning 
saltanati barpo etilishi bilan bog‘liq. XiV asrning ikkinchi 
yarmida madaniyat va san’at sohasida yangi yuksalish davri 
boshlandi.
mo‘g‘ul boshqinchiligidan keyin yangi shahar, bozor va 
savdo markazi, kutubxona, madrasalar barpo ctildi. sohibqiron 
amir Temurning me’morchilik, harb ishi va iqtisod sohalariga 
ahamiyati yuksak bo‘lishi barobarida san’at va madaniyat, 
ilm-fan rivojlantirishga ham katta e’tibor beigan. XiV asrda 
madaniyat, san’at, musiqa rivojlanishi shoir va mutafakkir 
abdurahmon Jomiy nomi bilan bog‘liq. U yaiatgan “musiqa 
haqidagi risola” o‘zbek va sharq musiqa madaniyatini 
rivojlantirishga muayyan poydevor bo‘lgani mubolag‘a emas. 
Jomiyning ushbu asarida Forobiy, ibn sino, ibn Zayla, Urmaviy 
kabi mutafakkirlarning aqidalari, tajribalari aks ettirilib, muallif 
shu asosda o‘zining ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boigan.
Xii asrdan boshlab XV asrgacha Kesh (shahrisabz), 
samaiqand, Buxoro, Hirot shaharlari navbatma-navbat 
madaniyat va san’at markazi bo‘lib kelgan. shu yillar 

---

25
dehqonchilik rivojlanib, hunarmandchilik san’atining xilma-xil 
turlari paydo bo‘lgan. musiqa san’ati asosan oddiy mehnatkash 
xalq ichida rivojlangan, kuylangan, shu bois xalq musiqa 
ijodiyoti to‘g‘risida ko‘p tarixiy asarlar bundan dalolat beradi. 
Masalan, “Zafamoma” asari muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy 
yozgan: “Hunarmandlar san’ati xilma-xil bo‘lib, o‘zida ashula, 
so‘z va raqsni jamlagan. Xalq goh ashula aytar, goh so‘z bayon 
qilar, goh hazillashib, vaqti chog‘liq qilur erdi”
31
.
o‘rta osiyo musiqa madaniyatining rivojlanishi alisher 
Navoiy nomi bilan bog‘liq. U shoh sulton Husayn Bayqaro 
davrida ijod qilgan. Navoiy maslahati bilan saroyda sharq 
mamlakatlaridan shoirlar, musiqachilar, rassomlar, raqqosalar 
taklif etib, ularga ijod uchun sharoit yaratib, muntazam 
ular orasida mushoiralar, turli tadbirlar o‘tkazilgan. shoh 
tomonidan ularning san’atiga yuqori baho berib, rag‘batlantirib 
kelgan. Tarixiy manbalardan ma’lumki, XV asrda Navoiy 
rag‘batlantirgan san’atning abg‘ora turi rivojlangan. Navoiy 
musiqa san’atiga ulkan muhabbati tufayli musiqachilar 
faoliyatini keng rivojlantirgan. o‘sha davrlarda yashab ijod 
qilgan musiqachilar o‘z asarlarida shoirning she’rlaridan 
foyidalangan.