O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

birinchi nusxasi to‘lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi tomonidan imzo, to‘lov amalga oshirilgan sana, bankning to‘rtburchak muhri tushirilgan va qabul qilish sanasi ko‘rsatilgan holda kunlik hujjatlarga tikiladi;

ikkinchi nusxasi to‘lovni oluvchining hisobvarag‘iga ilova sifa- tida mas’ul ijrochi tomonidan imzo, to‘lov amalga oshirilgan sana, bankning to‘rtburchak muhri qo‘yilgan va qabul qilingan sana ko‘rsatilgan holda beriladi;

uchinchi nusxasi qabul qilish sanasi, to‘lovni amalga oshirish sanasi, mas’ul ijrochining imzosi va bank to‘rtburchak muhri qo‘yilgan holda to‘lovchiga uning hisobvarag‘idan ko‘chirma bilan birgalikda beriladi.

Agar to‘lovchi va mahsulot yetkazib beruvchi bir hudud ichidagi yoki turli hududlarda joylashgan turli bank bo‘limlari xizmatidan foydalanishsa, bu holda to‘lov talabnomalari 2 nusxada bankka taqdim etiladi. Har ikki nusxa pochta aloqasi yoki kuryerlar orqali to‘lovchi bankiga jo‘natiladi.

To‘lovchi korxona bankiga mahsulot yetkazib beruvchi korxo- na bankidan birinchi va ikkinchi nusxa to‘lov talabnomasi pochta yoki kuryer orqali kelib tushadi. To‘lov talabnomalari tomonlar o‘rtasida tuzilgan shartnomaga asosan, akseptlash tartibida yoki akseptlamasdan to‘lanishi mumkin. Bank tomonidan talabnoma- larni akseptlash uchun 3 kun muhlat beriladi. Lekin korxonaning iltimosiga ko‘ra, bank bu muddatni bir ish kunigacha cho‘zishi mumkin. Akseptlash tartibida to‘lanadigan talabnomalarning bi­rinchi nusxasi to‘lov uchun akseptlanishni kutayotgan hisob- kitob hujjatlari kartotekasiga joylashtiriladi. Bu kartoteka bankda 1-kartoteka deb yuritiladi. Talabnomaning ikkinchi nusxasi tovar- transport hujjatlari bilan birga, keyingi ish kunidan kechiktiril- masdan, hujjatni akseptlash uchun qabul qilingan sana ko‘rsatilgan holda to‘lovchiga beriladi.

To‘lovchi to‘lov talabnomasining ikkinchi nusxasini olgan- dan keyin, uning to‘g‘ri rasmiylashtirilgani, shartnoma shartla- riga to‘g‘ri kelishini tekshirib chiqadi. To‘lovchi belgilangan mud- datda tovar-moddiy qiymatliklarni jo‘natishda, xizmatlar ko‘rsa- tishda amaldagi qonuniy hujjat talablariga hamda shartnoma shart- lariga amal qilinmagan hollarda talabnomani qisman yoki to‘liq to‘lashdan bosh tortishi mumkin. Buning uchun bankka yozma ravishda raddiya arizasi topshirilishi lozim. Agar belgilangan mud- datda bankka raddiya arizasi topshirilmasa, talabnoma akseptlan- gan hisoblanadi. Akseptlashni rad etish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxslar doirasini bank bo‘limi boshqaruvchisi belgi- laydi. Banklar akseptlarni rad qilish mohiyati bo‘yicha kelib chiqqan bahs va nizolarga aralashmaydi.

To‘lov talabnomasini to‘lashdan bosh tortib yozilgan raddiya arizasining haqi to‘lovchi tomonidan bankka topshirilganda, ta- labnomalar shu kunning o‘zidayoq 1-kartotekadan olinadi ham­da tovar-transport shartlari va boshqa ilovalar bilan birga, mah­sulot yetkazib bergan korxona bankiga ijrosiz qaytarib yuboriladi. To‘lovchi talabnomani akseptlashdan qisman bosh tortganda, to‘lovchi tomonidan akseptlangan summa bo‘yicha to‘lovlar o‘t- kaziladi. Mahsulot to‘lovchi hisobvarag‘ida talabnomaning aksept- langan summani to‘lashga yetarli pul mablag‘lari bo‘lmaganda, talabnoma muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari karto- tekasiga joylashtiriladi. Bu kartoteka bankda 2-kartoteka deb yuri- tiladi. Bunda talabnomaning dastlabki summasi o‘chiriladi va yonida to‘lovchi akseptlagan summa yozib qo‘yiladi. Kartotekaga kirim qilingan summa to‘lovchi korxona hisobvarag‘iga pul mab- lag‘lari kelib tushgandan so‘ng to‘lanadi.

Agar 1-kartotekaga joylashtirilgan to‘lov talabnomasi bo‘yicha to‘lovchi tomonidan raddiya arizasi kelib tushmasa, to‘lov talab­nomasi akseptlash uchun berilgan 3 kun muhlat o‘tgandan so‘ng to‘lanadi. To‘lov talabnomasini to‘lashdan avval to‘lovchi korxo- naning depozit hisobvarag‘ini yurituvchi mas’ul ijrochi talabnomani to‘lash uchun yetarli pul mablag‘larining to‘lovchi hisobvarag‘ida mavjudligini tekshiradi. Agar depozit hisobvarag‘ida yetarli pul mablag‘lari bo‘lsa, talabnoma to‘lanadi.

Balans ichidagi hisobvaraqlar bo‘yicha bajarilgan buxgalteriya yozuvlari bilan bir qatorda, balansdan tashqari ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo‘yicha ham buxgalteriya yozuvlari baja- riladi, 1-kartotekadagi to‘lov talabnomasining o‘zi kartotekadan olinadi va hisobdan chiqariladi. To‘langan talabnoma elektron to‘lovlar tizimi yordamida Markaziy bank qoshidagi hisob-kitob kassa markazi orqali mahsulot sotuvchi korxona bankiga o‘tkaziladi. Talabnomaning ushbu nusxasi bankning kundalik hujjatlar yig‘- majildiga tikilib, belgilangan tartibda saqlanadi.

Lekin har doim ham to‘lovchi korxonaning hisobvarag‘ida to‘- lov talabnomasini to‘lashga yetarli pul mablag‘lari bo‘lmasligi mumkin. To‘lovchining hisobvarag‘ida mablag‘ bo‘lmaganda, talab- nomalar 2-kartotekada to‘lovni kutayotgan hujjatlar qatoriga joy­lashtiriladi. Bu haqda mahsulot yetkazib beruvchi bankiga xabar beriladi. To‘lov talabnomasi 2-kartotekada to‘lovchi korxonaning talab qilinguncha saqlanadigan depozit hisobvarag‘iga talabnomani to‘lashga yetarli pul mablag‘lari kelib tushguncha saqlanadi. Pul kelib tushgandan so‘ng, kelib tushgan mablag‘lar doirasida me’yoriy hujjatlarda o‘rnatilgan tartibda to‘lov amalga oshiriladi.

Ba’zi vaqtda to‘lov talabnomasini to‘lash uchun to‘lovchi kor­xonaning roziligi, ya’ni akseptlashi talab etilmaydi. To‘lovchilarning hisobvaraqlaridan mablag‘larni, akseptlamasdan hisobdan chiqa- rish tomonlar o‘rtasida tuzilgan shartnomaga asosan, kommunal xizmatlar, telefon, kanalizatsiya, pochta-telegraf xarajatlari hamda tashilgan chiqindi uchun amalga oshiriladi. Kommunal xizmat to‘lovlari amaldagi tarif o‘lchov asboblari asosida gaz, suv, issiqlik va elektr energiyasi uchun hisoblanadi. Bunda akseptsiz to‘lovlarni amalga oshirish uchun bankka taqdim qilingan to‘lov talabnoma- ning yuqori qismiga «akseptsiz» hamda «hisoblash asboblari aso­sida» so‘zlari ko‘rsatib qo‘yilgan bo‘lishi lozim. Ushbu yozuvlar bo‘lmagan taqdirda, talabnomalar umumiy asosda akseptlanadi va to‘lanadi. Talabnomada mas’ul to‘lovlarni akseptlamasdan hisob- dan chiqarish huquqiga ega bo‘lgan qonuniy hujjat yoki shart- nomaning sanasi, raqami va to‘lovning maqsadi ko‘rsatilishi shart. Bunda bank ilova qilingan hujjatlarni talabnomada ko‘rsatilgan ular- ning rekvizitlariga mosligini tekshirib ko‘radi.

Bank operatsion kuni kelib tushgan akseptsiz to‘lanadigan talab­nomalar shu kunning o‘zida to‘lanadi. To‘lovchi korxonaning de- pozit hisobvarag‘ida talabnomani to‘lashi uchun mablag‘i yo‘qligi yoki kamligi aniqlansa hamda ularni to‘lash uchun bank kredit berish imkoniyati bo‘lmaganda, to‘lanmagan summa hozirgi «mud- datida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari» kartotekasi bo‘yicha alohida hisobvaraqqa o‘tkaziladi, talabnomaning o‘zi esa 2-kartotekaga joylashtiriladi. Operatsion kun tugaganidan so‘ng bankka kelib tush­gan to‘lov talabnomalari keyingi ish kuni to‘lanadi. Bunday ta- labnomalarga «Kechki» belgisi qo‘yiladi.

To‘lovchi korxona bankida to‘langan to‘lov talabnomasi elek- tron tizimi orqali Markaziy bank qoshidagi hisob markaziga uza- tiladi. Hisob markazida to‘lovchi korxona bankning korresponden- siya hisobvarag‘idan to‘lov talabnomasida ko‘rsatilgan pul sum- masi mahsulot yetkazib beruvchi bankning korrespondensiya hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Elektron to‘lov tizimi orqali olingan elek- tron talabnomalar mablag‘larni oluvchi bankda ikki nusxada qog‘ozga chiqariladi. Uning birinchi nusxasi mas’ul ijrochisining imzosi va bank muhri qo‘yilib, kundalik hujjatlar yig‘majildiga tikilib, belgi- langan tartibda saqlanadi. Talabnomaning ikkinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va muhr qo‘yilgan holda mahsulot yetkazib bergan korxonaning depozit hisobvarag‘iga ilova sifatida qo‘shib beriladi. Shu bilan birga, bu korxonaga hisobvaraqdan ko‘chirma ham beriladi. Mahsulot yetkazib beruvchiga tegishli bank­da to‘lovchi bankdan kelib tushgan to‘lov summasi mablag‘ oluv- chining hisobvarag‘iga o‘tkazib qo‘yiladi.

Naqd pulsiz hisob-kitoblarning boshqa shakllari kabi to‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblar ham ma’lum afzallik va kam- chiliklarga ega:

1. 
   mahsulot sotuvchi bilan mahsulot oluvchi tomonidan bir- birini o‘zaro nazorat qilish;
   
2. 
   mahsulot oluvchiga tovarni jo‘natish kechiktirilmaydi;
   
3. 
   mol jo‘natuvchi bilan hisob-kitob qilish uchun mahsulot oluvchining mablag‘ini alohida hisobvaraqda deponent qilib qo‘yish talab etilmaydi, ya’ni to‘lovchining mablag‘lari biror muddatga aylanmadan tashqariga chiqib ketmaydi;
   
4. 
   to‘lovchiga taqdim etilgan hujjatlar asosida mol yetkazib beruv- chining shartnoma shartlarining qay darajada bajarilishini tekshirish huquqi beriladi. Shu bilan birga, shartnoma shartlaridan biri bo‘lgan holda to‘lov to‘lashdan bosh tortish huquqiga ega bo‘ladi;
   
5. 
   mol oluvchi hisobvarag‘idan akseptlangan talabnomalar bo‘yicha mablag‘larning majburiy olinishi mahsulot yetkazib beruv- chi yoki xizmat ko‘rsatuvchi tomon manfaatlariga mos keladi.
   

To‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblarning kamchiliklari quyidagilar:

1. 
   Mahsulot sotuvchi korxonaga to‘lovning o‘z vaqtida o‘tkazi- lishi kafolatlanmaydi.
   
2. 
   To‘lov o‘tkazilishi bilan tovar jo‘natilishi vaqtining bir-biriga mos kelmasligi. Tovar kelib tushgandan so‘ng korxona hisob- varag‘ida pul bo‘lmasa, to‘lov o‘tkazilmaganiga qaramay, shu kor- xonaning kreditor qarzdorligi oshishi va aylanma mablag‘lari sama- radorligi pasayishiga olib keladi.
   
3. 
   To‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblarga hujjatlar ayla- nishi to‘lov topshirig‘iga nisbatan uzoqroq davom etadi.
   

Umuman, to‘lov talabnomasi bo‘yicha hisob-kitoblarning ish- latilishi ko‘p hollarda o‘z vaqtida to‘lanmagan to‘lov talabnomalarning ko‘payishiga sharoit yaratadi, chunki talabnoma bankka to‘lov uchun kelib tushgan vaqtda to‘lovchining hisobvarag‘ida har doim ham to‘lovni amalga oshirish uchun yetarli pul mablag‘lari bo‘lmasligi, kartotekaga qo‘yilgan har bir to‘lov talabnomasi debitorlik va kreditorlik qarzlari oshganligidan dalolat beradi. Shu sababli respublika bank- lari o‘z mijozlarining kartotekadagi hujjatlari va ularni to‘lash bo‘yicha qanday ishlar olib borilayotganligini nazorat qilib turadi.