O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv



Download 3,55 Mb.
Pdf ko'rish
bet57/153
Sana11.07.2021
Hajmi3,55 Mb.
#115493
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   153
Bog'liq
qishloq xojalik chorva mollarini oziqlantirish

3-§. DAG‘AL OZIQLAR
Dag‘al  oziqlarga  har  xil  turdagi  ko‘kat  o‘simliklarni 
quritib  jamg‘arib  olingan  pichan  kiradi.  Bundan  tashqa-
ri,  somon,  poхol,  to‘pon  kabi  tarkibida  kletchatkani 
ko‘p  saqlaydigan  хashaklar  kiradi.  Bunday  oziqlarning 
to‘yimliligi ancha past.
Yuqori sifatli dag‘al хashak to‘plash uchun o‘rilayot-
gan  ko‘kat  o‘simlik  tarkibidagi  barcha  oziq  moddalar-
ni  iloji  boricha  ko‘proq  saqlanib  qolishini  ta’minlash 
zarur.  Ko‘k  holdagi  o‘simlik  tarkibida  хilma-хil  hazm 
bo‘ladigan  oziq  moddalar,  efir  yog‘lari,  mineral  ele-
mentlar,  mikroelementlar,  vitaminlar  bor.  O‘simlikni 
tabiiy  sharoitda  quritish  davomida  quyoshning  ultra-
binafsha  nurlari  o‘simlik  tanasidagi  aminokislotalar-
ni,  azotsiz  ekstraktiv  birikmalarni,  yog‘  kislotalarni, 
хushbo‘y  hid  saqlovchi  efir  yog‘larini,  mineral  mod-
dalarni, mikroelementlarni, vitaminlarni, ayniqsa, karo-
tinni  yemiradi.  Natijada  ular  хashakda  kam  qoladi, 
ayrimlari  mutlaqo  qolmaydi.  Pichanda  atigi  1–10% 
atrofida oziq moddalar saqlanib qoladi. Shuning uchun 
o‘simlikni  o‘rib,  хashak  qilib  quritishda  uni  oftobda 
o‘ta  quritib  yubormaslik  va  quyosh  nurida  uzoq  vaqt 
yotmaslik choralarini ko‘rish lozim.


101
Pichan  nisbatan  yuqori  to‘yimlilikda  bo‘lishini  ta’min-
lash yo‘llaridan yana biri ko‘kat o‘simlikning qaysi o‘sish 
fazasida  o‘rishni  tashkil  etishdir.  Chunki  o‘simlikning 
o‘sish  fazasi  o‘zgarishiga  qarab  tarkibidagi  oziq  moddalar 
miqdori o‘zgarib boradi. O‘simlik g‘unchalash davriga kel-
gan chog‘ida unda oziq moddalar miqdori eng ko‘p bo‘ladi. 
O‘sish  va  rivojlanishning  keyingi  fazalarida  o‘simlik 
dag‘allashib boradi. Bu hol uning poyasida kletchatka mod-
dasining  ortib  borishini  ta’minlaydi.  Kletchatkaning  orti-
shi  hisobiga  boshqa  oziq  moddalar  miqdori  esa  kamayib 
boradi. Demak, pichan yaхshi to‘yimlilikda bo‘lishi uchun 
o‘simlikni  g‘unchalash  davrida  o‘rish  maqsadga  muvofiq-
dir. G‘unchalash davrida o‘rilgan beda pichanining 100 kg 
da  59  oziq  birligi,  13,5  kg  hazm  bo‘ladigan  protein  bor; 
gulga  kirgan  davrda  o‘rib  quritilgan  beda  pichanida  54 
oziq birligi, 9,8 kg hazmlanadigan protein bo‘ladi. Har 1 s 
pichanda 1 kg kalsiy, 0,3–0,4 kg fosfor elementlari bo‘lishi 
aniqlangan. Don tugish davrida o‘rib quritilgan beda picha-
nining 1 s da 30 oziq birligi bor. Protein esa 5 kg qoladi. 
Tabiiy yaylov o‘tlari gullash davrida o‘rib quritilganda har 
1 s pichanda 40–42 oziq birligi, 5 kg hazmlanadigan pro-
tein, 0,5 kg kalsiy, 0,2 kg fosfor bo‘ladi.
O‘rib  quritilgan  o‘simliklarning  pichanini  yig‘ishtirib 
g‘aram  qilib  olishda  o‘simlikning  qurigan  barglarini  im-
koni  boricha  to‘kmaslikka  harakat  qilish  lozim.  Chunki 
pichanning  oziqlik  qimmati  uning  bargi  o‘zida  saqlanib 
qolishiga  ham  bog‘liq.  O‘simlikning  poyasidagiga  nis-
batan barglarida oziq modda, mineral element va vitamin-
lar  ko‘p.  Masalan,  bedaning  bargida  hazmlanadigan  oq-
sil  poyasidagiga  qaraganda  5,1%,  mineral  moddalar  esa 
1,3%  ortiq.  Kletchatka  esa  poya  qismidagiga  qaraganda 
bargida 1,5–3 baravar kam bo‘ladi.


102
Demak,  jamg‘arilayotgan  хashak  tarkibida  o‘simlik-
ning  bargi  to‘kilmay  saqlanib  qolishi  хashakning  sifa-
tini  birmuncha  oshirishga  va  oziqlik  qimmatini  yanada 
yaхshilashga  imkon  beradi.  Bundan  tashqari,  barglar-
ning  saqlanishi  faqat  sifatinigina  oshirib  qolmay,  balki 
har  gektar  yerdan  olinadigan  хashakning  hosilini  ham 
ko‘pay tirishga  imkon  beradi.  Jumladan,  luх  va  esparset-
ning  bargi  o‘simlik  og‘irligiga  nisbatan  40%ni  tashkil 
etadi: qizil gulli va shved nav bedalar hamda raygrasning 
barg lari  50%,  oq  gulli  beda  va  sug‘oriladigan  hudud-
larda  o‘sadigan  yaylov  qiyoq  o‘tining  bargi  60–70%ni 
tashkil  etadi.  Shuning  uchun  ham  хashak  jamg‘arishda 
o‘simliklarning  bargi  saqlangan  holda  yig‘ib  olishning 
hosil hajmini oshirish uchun ahamiyati katta.
Dukkakli  o‘simliklardan  tayyorlangan  pichan  oziq-
lik  qimmati  jihatidan  boshqalarga  nisbatan  ancha  yuqori 
turadi,  ularning  ichida  eng  to‘yimliligi  beda  pichanidir. 
Chunki yuqori sifatli beda pichanida karotin ko‘p bo‘ladi. 
Shuning uchun mollar, ayniqsa sog‘in va bo‘g‘oz mollar, 
yosh  buzoqlarning  oziq  ratsionida  ana  shunday  pichan 
bo‘lishi zarur.
Tabiiy  holda  quritilgan  pichanning  quruq  moddasida 
hazm  bo‘ladigan  oqsil  miqdori  ko‘k  o‘t  tarkibidagiga 
qaraganda  2  baravar,  karotin  10–12  baravar,  oziq  birligi 
2,5–3  baravar  kam  saqlanib  qoladi. Tabiiy  quritishda  qu-
yosh ultrabinafsha nurlarining ta’sirida oziq moddalar, vi-
taminlar parchalanadi, yemiriladi va shu sababli kamayib 
ketadi.  Shuning  uchun  ham  ko‘k  massani  sun’iy  quritib 
tayyorlangan pichan oddiy pichanga nisbatan afzalroqdir. 
Chunki  sun’iy  quritilgan  pichanda  ko‘k  massaning  tarki-
bidagi  oziq  moddalar  3–8%,  karotin  esa  10–15%  atro-
fida  yo‘qolishi  mumkin.  Demak,  sun’iy  quritilgan  beda 


103
pichanidan  tabiiy  quritilgan  хashakka  nisbatan  protein 
miqdori  6,3%,  azotsiz  ekstraktiv  moddalar  7,5:  karotin 
miqdori  165  mg  ortiq,  kletchatkaning  miqdori  esa  14% 
kamdir. Vitaminlardan B, Е, K, D, karotin hamda mineral 
moddalar bor.
Ko‘k  o‘t  uni  tayyorlash  uchun  beda  barra  vaqti-
da  o‘riladi.  Bu  esa  hazm  bo‘ladigan  oqsilni  va  azot-
siz  birikmalarni  har  gektar  yer  hisobiga  1,5–2  baravar 
ko‘proq  olishga  imkon  beradi,  ya’ni  har  gektar  may-
dondagi  bedaning  oziqlik  qimmatini  oshiradi.  Bunda 
har  bir  gektar  beda  paykalidan  bir  faslda  10  t  ko‘k  o‘t 
uni olish mumkin. Ayni ko‘rsatkich 8000 oziq birligiga 
teng keladi.
Ko‘k o‘t uni plastmassa yoki qog‘ozdan tayyorlangan 
maхsus  qoplarga  solingan  holda  salqin  va  qorong‘u  om-
borlarda  saqlanishi  kerak,  aks  holda  u  tez  kunda  oziqlik 
qimmatini yo‘qotishi mumkin.
Unlarni  maхsus  qurilgan  havosiz  kameralarda  yoki 
ammiak va boshqa gazlar to‘ldirilgan kameralarda saqlash 
ko‘k o‘t unining oziqlik sifatini yo‘qotmay, uzoq muddat 
davomida saqlashga imkon beradi.
Somon.  Chorva  mollarining  oziq  muvozanatida,  ay-
niqsa  qish  faslida,  somon  muhim  o‘rin  tutadi.  Chor-
vachilikda  dag‘al  oziqlar  sifatida  asosan  bahorgi  yoki 
kuzgi  arpa,  bug‘doy,  tariq,  javdar  somonlaridan  foy-
dalaniladi.  Oziqlik  qimmati  o‘simlikning  turiga,  naviga, 
o‘sish  davriga  qarab,  shuningdek,  tuproq  unumdorligiga, 
tabiiy  sharoitiga,  ekinlarning  parvarish  qilinishiga  hamda 
somonni  asrash  teхnologiyasiga  qarab  har  хil  bo‘ladi. 
To‘yimliligi  uning  tarkibidagi  proteinning  miqdori  bilan-
gina emas, balki tarkibidagi kletchatka moddasining qan-
cha  foiz  hazm  bo‘lishi  bilan  belgilanadi.  Odatda,  kuzgi 


104
don  o‘simligining  somoni  bahorgi  ekinlar  somoniga  nis-
batan  dag‘alroq  bo‘lib,  kletchatka  moddasi  ko‘proqdir. 
Shuning uchun kuzgi somon me’dada kam hazm bo‘ladi. 
Bahorgi  ekinlar  somoni  mayin,  poyasi  nozik  bo‘lganligi 
uchun  uning  kletchatka  moddasi  yaхshi  maydalanadi  va 
hazm bo‘lish a’zolarining fermentlari ta’sirida tez va ko‘p 
parchalanadi.  Shuning  hisobiga  kuzgi  somonga  nisbatan 
yaхshi  o‘zlashtiriladi.  Ammo  somonning  to‘yimliligi 
yetarli  darajada  emas,  chunki  uning  tarkibida  hazm 
bo‘ladigan  protein,  mineral  moddalar  va  vitaminlar  kam 
bo‘ladi.  Shuning  uchun  ham  somon  beda  pichani,  silos, 
ildizmevali  o‘simliklar  va  konsentrat  yemlardan  tashkil 
topgan  ratsionlarga  qo‘shib  berilishi  kerak.  Mollarning 
oziq  ratsionida  barda,  jom,  ko‘k  o‘tlar,  silos  va  ildizme-
vali o‘simlik kabi sersuv oziqlar mavjud bo‘lganida unga 
albatta somon qo‘shish kerak.
Zooteхnika fani tavsiya etadi: 1) meхanik usul. Bunda 
somonlarni  mayda  qilib  qirqish,  qaynoq  suvga  bo‘ktirib 
dimlab qo‘yish (tert qi lish), bug‘ bilan ishlov berish yoki 
yumshatish kabi usullar kiradi;
2)  biologik  usul.  Siloslash,  achitqilar  yordamida  bij-
g‘itish, maхsus uyumlarga bostirib qizdirish kabilar;
3)  kimyoviy  usullar.  Bunga  kalsinatsiya  yo‘li  bilan 
ishlov berish (ohak aralashtirib ivitish-tert qilish), maхsus 
tayyorlangan ishqorlar bilan ishlov berish, har хil kislota-
lar, ammiak suvlari, karbomid va shuning kabi bir qancha 
kimyoviy moddalar bilan ishlov berish kiradi.
Meхanik  va  biologik  usullar  asosida  tayyorlangan 
somonni  chorva  mollari  ishtaha  bilan  yeydi.  Oziq  hazm 
qilish  tizimida  bunday  somon  tez  hazm  bo‘ladi.  Ammo 
hazm bo‘lish darajasi, shuningdek, somonning to‘yimliligi 
oshmaydi.


105
Kimyoviy  usullar  asosida  ishlov  berib  tayyorlangan 
somonning umumiy to‘yimliligi 1,5–2 baravar ko‘payadi. 
Shuningdek,  ishlov  berilmagan  somonga  nisbatan  15–
20% ortiq hazm bo‘ladi.

Download 3,55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   153




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish